Ζίγκφριντ ο γιος του κτήνους

Κι αν ο Χίτλερ είχε ένα γιο;
Στη Βιέννη ο διάσημος συγγραφέας Ρούντολφ Χέρτερ συναντά σε μια παρουσίαση του τελευταίου βιβλίου του ένα ηλικιωμένο ζευγάρι που αποδεικνύεται ότι ήταν οι προσωπικοί υπηρέτες του Χίτλερ και της Εύας Μπράουν.
Για τον Χέρτερ η ροσωπικότητα του Χίτλερ είνα ένα αίνιγμα που ο ίδιος θέλει πάση θυσία να λύσει. Ούτε όμως στα πιο τολμηρά του όνειρα δεν θα μπορούσε να φανταστεί αυτά που του αποκαλύπτουν ο Ούλριχ και η Ιουλία Φαλκ: ότι ο Χίτλερ είχε ένα παιδί από την Εύα Μπράουν. Κι εμείς, μαζί με τον συγγραφέα, θα παρακολουθήσουμε την αφήγηση του γερο-Φαλκ με κομμένη την ανάσα, ώς το αναπάντεχο τέλος. Θα μπορούσε να είναι και αλήθεια.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Προς το τέλος του εικοστού αιώνα αναζωπυρώθηκε η φιλολογία γύρω από τον Αδόλφο Χίτλερ. Ως φόρος μνήμης προς το τέκνο που σημάδεψε τον αιώνα περισσότερο από κάθε άλλο. Ως ζοφερός οιωνός για τα δεινά που επιφυλάσσει ο εικοστός πρώτος και των οποίων - κατά μία «θεολογική» εκδοχή - ο αιμοσταγής Αυστριακός ήταν μόνον ο προάγγελος. Σοβαροί μελετητές - όπως ο Ίαν Κέρσοου - και επίμονοι δημοσιογράφοι - όπως ο Ρον Ρόζενμπαουμ - κατέθεσαν τον οβολό τους στη χιτλερολογία, αλλά δεν έδωσαν σαφή απάντηση στο αρχετυπικό δίλημμα: ανήκε ο Αδόλφος στη χορεία των εγκληματιών πολέμου, των τυράννων που θεμελίωσαν την εξουσία τους με μαζικές δολοφονίες ή στο - ελαφρώς γελοίο, με τη σημερινή μας αισθητική - πρόσωπό του ενσαρκώθηκε το ίδιο το Κακό, εν είδει αντίστροφου Ναζωραίου; Είναι φανερό πως το έδαφος αρχίζει να τρίζει κάτω από τα πόδια μας, έτσι και απορρίψουμε την εκδοχή του κακοποιού - του ξεχωριστού έστω κακοποιού, προικισμένου με ασυνήθιστη αποτελεσματικότητα - κι ενστερνισθούμε την εκδοχή του Εωσφόρου. Δύσκολα οδηγείς στο δικαστήριο τον Διάβολο. Ακόμη και αν τα καταφέρεις, οφείλεις να τον αθωώσεις. «Πώς να εναντιωθώ στη φύση μου;», θα σε ρωτήσει σκερτσόζικα και θα σε αποστομώσει.

Ο Χάρι Μούλις έλκεται και από τις δύο εκδοχές. Υποκύπτει στη σαγήνη, τόσο του ιστορικού Χίτλερ όσο και του μεταφυσικού. Η καταγωγή και οι αναμνήσεις τού Μούλις - εβδομήντα έξι χρόνων σήμερα με Εβραία μητέρα - τον οδηγούν εγγύτερα προς τον ιστορικό Χίτλερ. Το ένστικτο όμως του παραμυθά πριμοδοτεί τον μεταφυσικό. Εάν ο Αδόλφος είναι ένας ακόμη «παλιανθρωπάκος», ανεξάρτητα από την κακουργηματική του εμβέλεια, δεν παρουσιάζει παρά περιορισμένο φιλοσοφικό - κατ' επέκτασιν και μυθοπλαστικό - ενδιαφέρον. Εάν είναι από γεννησιμιού του καταδικασμένος στο Κακό - όπως καταδικασμένος στο Καλό, αντιστοίχως, είναι ο Ιησούς Χριστός - προάγεται σε τραγικό ήρωα, ίσου τουλάχιστον διαμετρήματος με τους ήρωες του Βάγκνερ. Στον αντισημίτη Βάγκνερ - είδωλο του Χίτλερ διά βίου - ο Μούλις προσφεύγει και όταν αναζητά νονό για τον «γιο του κτήνους». Ποιητική αδεία, στο μυθιστόρημα του Μούλις, ο Χίτλερ αποκτά γιο με την Εύα Μπράουν και τον βαφτίζει Ζίγκφριντ. Έτσι ονομάζεται ο Τεύτωνας ήρωας που δεν γνωρίζει τι σημαίνει φόβος. Έτσι βάφτισε και ο Βάγκνερ τον δικό του γιο.

Ο Μούλις παίζει επικίνδυνα με τον «προκαθορισμό» τού Χίτλερ. Επιστρατεύει τον Σοπενχάουερ, τον Κίρκεγκορ κι εν τέλει τον Νίτσε - που βυθίστηκε στην τρέλα την ίδια ακριβώς εποχή που η Κλάρα Χίτλερ κυοφορούσε τον Αδόλφο, λες και το έμβρυο τρεφόταν από την εγκεφαλική ουσία του Γερμανού φιλοσόφου και όχι από τον πλακούντα μιας χωριάτισσας - για να ενισχύσει την εικόνα ενός Χίτλερ «αναμενόμενου», ενός μηδενιστή άγγελου-τιμωρού, μιας ηθικής «μαύρης τρύπας», που θα ρουφήξει ανεξέλεγκτα όποιον τολμήσει να προσεγγίσει στο βαρυτικό της πεδίο: τους Εβραίους, τους ομοφυλόφιλους, τους Σλάβους, τους αντικαθεστωτικούς, τον στενό του κύκλο, τον ίδιο του τον εαυτό. Από αυτήν τη ρουφήχτρα δεν θα γλιτώσει ούτε ο Ρούντολφ Χέρτερ, ο πετυχημένος και αυτάρεσκος συγγραφέας - η μυθιστορηματική «περσόνα» του Μούλις - που θ' ανοίξει το κουτί της Πανδώρας. Η πρόθεση του Χάρι Μούλις παραμένει αδιευκρίνιστη μέχρις εσχάτων. Πώς πρέπει να ερμηνεύσει ο αναγνώστης την παραβολή του; Ως αποτροπή ή ως υποταγή στη χιτλερική σαγήνη;



ΠΕΤΡΟΣ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΤΑ ΝΕΑ, 15-03-2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ολλανδός Μούλις μάς προτείνει με τον «Ζίγκφριντ» του μια υβριδική αφήγηση, όπου το πραγματικό διαπλέκεται με το επινοημένο, και τα δύο μαζί με το αυτοβιογραφικό (αυτό το μικρό σκάνδαλο για κάθε συγγραφέα), μ' έναν τρόπο περίτεχνο και με τα όρια ανάμεσά τους ηθελημένως συγκεχυμένα.

Πιο συγκεκριμένα: ένας διάσημος συγγραφέας -persona του ίδιου του Μούλις, του οποίου ο πατέρας ήταν αυστροουγγρικής καταγωγής και η μητέρα του Εβραία- φτάνει στη Βιέννη για μια σειρά παρουσιάσεων και τιμητικών εκδηλώσεων. Στην αυστριακή πρωτεύουσα συλλαμβάνει το σχέδιο να γράψει ένα μυθιστόρημα με θέμα τον Χίτλερ, αλλά τον τυραννάει η επινόηση ενός ευρήματος που θα αποτελούσε τη σπονδυλική στήλη του βιβλίου.

Εδώ ο Μούλις πραγματεύεται ένα θέμα μείζονος σημασίας: τη σχέση πραγματικού και επινοημένου (θα αποφύγουμε επιμελώς τη χρήση του όρου «φανταστικό», ο οποίος παραπέμπει σ' ένα λογοτεχνικό είδος όπου, τις περισσότερες φορές, η ευκολία των ευρημάτων συναγωνίζεται την αφέλειά τους) στο πλαίσιο του σύγχρονου ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, έτσι όπως αυτό έχει διαμορφωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, δηλαδή μακριά από χρόνιες λογοτεχνικές νευρώσεις και ελευθερωμένο από τεχνοτροπικές ή ιδεολογικές προκαταλήψεις, έχοντας πια αναχωνεύσει όλους τους -ισμούς και μετατρεπόμενο σ' ένα ρωμαλέο και πολυσχιδές όργανο έκφρασης όχι μόνο της λογοτεχνίας αλλά και αυτού του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Σε ό,τι αφορά λοιπόν το πρόβλημα της σχέσης πραγματικού και επινοημένου στο μυθιστόρημα, ο Ρούντολφ Χέρτερ, ο συγγραφέας-persona του Μούλις, έχει να μας προτείνει λύση: η λύση είναι το όνειρο, αυτό το τόσο συγγενές προς τη λογοτεχνική δημιουργία υλικό. Ενα όνειρο όμως που δεν σχετίζεται αποκλειστικά με τη φαντασία, στην οποία ασφαλώς ανήκει, αλλά περιλαμβάνει, ως συστατικό του στοιχείο μάλιστα, την κατανόηση. Αυτό σημαίνει, αν καταλαβαίνουμε καλά, πως το όνειρο, καθώς συνάπτεται με τη συγγραφική φαντασία και εμπλουτίζεται με την κατανόηση, μπορεί να γίνει για το συγγραφέα ένα όργανο ερμηνείας του κόσμου, ένας τρόπος να βρει ο συγγραφέας τη θέση του στον κόσμο, συνεπώς και στο μυθιστόρημα. Αν μάλιστα ήθελε να οδηγήσει κανείς αυτή τη σκέψη στις ακραίες της συνέπειες, θα μπορούσε να αντικαταστήσει το μοναχικό όρο «κατανόηση» με την περίφραση: «"ποιητική" πρόσληψη των (πεζών) πραγμάτων», όπου βεβαίως ο όρος «ποιητικός» νοείται στην ευρύτερη δυνατή εκδοχή του.

Σε μία λοιπόν από εκείνες τις -απολύτως πληκτικές για κάθε συγγραφέα- σεμνές τελετές όπου ο Χέρτερ υπογράφει τα βιβλία του, συναντιέται μ' ένα γηραιό ζευγάρι, το οποίο, υποτιθεμένως, ήταν υπηρέτες του Χίτλερ. Το έναυσμα δόθηκε, η πορεία προς την επινόηση ξεκινά.

Υστερα από πολυάριθμες μεταβάσεις από τη μία κεντρική δομή στην άλλη (από το πραγματικό στο επινοημένο, από τα γεγονότα που ζει ο Χέρτερ στη Βιέννη του τέλους της δεκαετίας του '90 στην εξιστόρηση του γηραιού ζεύγους) και ύστερα από μία άκρως επιτυχημένη ανασύσταση του κλειστοφοβικού κλίματος μέσα στο οποίο έζησαν ο δικτάτορας, η ερωμένη του και ο περίγυρός τους κατά τα τέλη της βασιλείας τους, μαθαίνουμε πως ο Χίτλερ είχε αποκτήσει έναν γιο από την Εύα Μπράουν.

Εδώ ο «Ζίγκφριντ» μας προσφέρει μια καλή ευκαιρία για να δούμε πώς χειρίζονται οι αυθεντικοί συγγραφείς την επινόηση: αποκαλύπτουν τη σύμβαση στον αναγνώστη, συμβάλλονται μαζί του -απροκάλυπτα και, συνήθως, ευθύς εξαρχής- συμφωνώντας πάνω σ' ένα «ψέμα», και στη συνέχεια γράφουν, δυνάμει αυτής της συμβάσεως, «πραγματικά», σαν τα πράγματα να συνέβαιναν στ' αλήθεια έτσι. Αυτό τους διαφοροποιεί ριζικά από τα σπασμωδικά «φαντασιογενή» ευρήματα, που ταλανίζουν τον κριτικό αναγνώστη και υπονομεύουν όχι πια την αληθοφάνεια αλλά την ίδια τη σοβαρότητα του κειμένου. Ετσι, ο γιος του Χίτλερ, πρόσωπο που υπάρχει κατά πλάσμα δικαίου τόσο του συγγραφέα όσο και του αναγνώστη, έχει τώρα τις προϋποθέσεις να ολοκληρώσει τη λογοτεχνική διαδρομή του: να μετατραπεί σε σύμβολο.

Στο τέλος του βιβλίου βυθιζόμαστε, μαζί με τον Χέρτερ, στο ονειρικό παραλήρημά του: μιλώντας μόνος του μπροστά στο μαγνητόφωνο, ξεδιπλώνει έναν ερεθιστικό φιλοσοφικό στοχασμό, για τον οποίο δεν μπορούμε να πούμε εδώ περισσότερα πράγματα πέρα από το ότι, στηριζόμενος σε κάτι που μοιάζει με την αποφατική μέθοδο του ψευδο-Διονύσιου του Αρεοπαγίτη, ερμηνεύει την έλευση του Μεγάλου Παράφρονα στον κόσμο ως έναν τρόπο να μη διαταραχθεί το οντολογικό-μεταφυσικό ισοζύγιο του Κακού με το Καλό.

Η κριτική ανάγνωση, κατά παλαιά αγωγή, απεχθάνεται τα επίθετα, ιδίως εκείνα που αποτιμούν υπερβαλλόντως θετικά ένα κείμενο. Οταν όμως έχεις να κάνεις μ' έναν από τους πέντ' - έξι κορυφαίους Ευρωπαίους συγγραφείς (πρόχειρα μας έρχονται στο νου ο Σαραμάγκου, ο Πάβιτς, ο Ούγκο Κλάους, όλοι -όπως και ο Μούλις- από χώρες πληθυσμιακά ισοδύναμες και με την ίδια περίπου περιφερειακή θέση, τόσο γλωσσικά όσο και πολιτισμικά, με την Ελλάδα) που καλλιεργούν αυτή τη νέα φύτρα από την οποία μοιάζει να αντλεί το νεότερο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, το μυθιστόρημα - πνευματικό γεγονός, τότε πρέπει ν' αφήνεις τις τσιγκουνιές κατά μέρος. Η ευρηματικότητα, η λεπτή ισορρόπηση ανάμεσα στις επιμέρους δομές, η περίτεχνη μετάβαση από το παρόν στο παρελθόν (αλλά και η ανασύσταση της ατμόσφαιρας -μακριά από τη μίζερη καθημερινότητα και την ακόμα πιο μίζερη αναπαράστασή της- ή η ενάργεια των προσώπων), η τόλμη με την οποία μιλάει για την καλλιτεχνική διαδικασία παραγωγής του μυθιστορήματος και, κυρίως, το βάθος, η ποιότητα και η δύναμη του στοχασμού, καθιστούν τον «Ζίγκφριντ» ένα ακόμη, μετά την «Ανακάλυψη του ουρανού», μικρό σε έκταση αυτή τη φορά, αφηγηματικό επίτευγμα.

Η μετάφραση της Ινώς Βαν Ντάικ - Μπαλτά, όπως συμβαίνει πάντα με αυτή τη μεταφράστρια, είναι καμωμένη με εξαιρετικά ελληνικά και με ξεχωριστή φροντίδα για την καλλιέπεια του τελικού αποτελέσματος.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/07/2003