ΕΝΑΣ ΓΡΑΙΚΟΣ ΣΤΑ ΞΕΝΑ

ΚΡΙΤΙΚΗ



Λέμε κάποτε, και μάλλον όχι αδίκως, πως και ο κριτικός κρίνεται. Και κρίνεται κυρίως, εφόσον μιλάμε για κριτικό ο οποίος παρακολουθεί τη λογοτεχνία του καιρού του, από τη δύναμη της αντοχής που θα αποδείξουν οι επισημάνσεις του στο μέλλον -όταν οι σημερινές αξίες και τα παρόντα πρότυπα θα έχουν έτσι κι αλλιώς μεταβληθεί κι όταν καταστάσεις, οι οποίες μοιάζουν τώρα αδιευκρίνιστες και συγκεχυμένες θα έχουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αποσαφηνιστεί. Κρίνεται, όμως, μόνον έτσι ο κριτικός; Η πρόσφατη συναγωγή κριτικών δοκιμίων και άρθρων του Αλέξη Ζήρα μάς υπενθυμίζει πως ο κριτικός αναμετριέται με το χρόνο και σε άλλα επίπεδα: στο πεδίο, αίφνης, του διαλόγου τον οποίο καλείται να ανοίξει (οι καλές αφορμές δεν λείπουν ποτέ) με μνημειώδη έργα και εμβληματικούς συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας -έργα και συγγραφείς που έχουν οπωσδήποτε επηρεάσει (άλλοτε λιγότερο κι άλλοτε περισσότερο, άλλοτε μέσω μιας κεντρικής αρτηρίας και άλλοτε περιφερειακά) και τη δική του, επιτόπια πρωτογενή παραγωγή.



Από το βάρος της πολιτικής στην παρωδία της αλληγορίας



Χωρισμένα σε έξι θεματικές ενότητες, τα κείμενα του Ζήρα, που έχουν γραφτεί και δημοσιευτεί κατά το διάστημα μιας ολόκληρης τριακονταετίας (στον τόμο φιλοξενούνται και πολλά ανέκδοτα), καλύπτουν ισάριθμους πυλώνες της νεότερης λογοτεχνικής παράδοσης ανά τον κόσμο: από την επαναστατική ένταξη ή την αντεπαναστατική κινητοποίηση της πολιτικής συνείδησης (Ντίκενς, Ντέμπλιν, Μαγιακόφσκι, Σαρτρ, Μπελ, Μαρινέτι), το παιχνίδι με τις αισθητικές μορφές και τα σύμβολα (Μαλαρμέ, Απολινέρ, Πάουντ, Μισό) και τις «γραφές της εξορίας» (Τζόις, Ναμπόκοφ, Γκομπρόβιτς, Κούντερα, Γιουρσενάρ) ώς τα λόγια της περιπλάνησης (Σαντράρ, Χεμινγκγουέι, Μαλρό, Φόκνερ, Κέρουακ), τις απονενοημένες ουτοπίες της τέχνης (Μοπασάν, Ζιντ, Φιτζέραλντ, Μισίμα, Καπότε), αλλά και το ειδικό βάρος της αλληγορίας όταν αναλαμβάνει να παραφράσει την πραγματικότητα (Κάφκα, Μπουλγκάκοφ, Δάφνη ντι Μοριέ, Μάρκες, Μπρότιγκαν).

Ο τρόπος με τον οποίο κινείται ο Ζήρας σε μια τόσο μακρά όσο και κατάστικτη από τις πιο διαφορετικές τομές γραμμή είναι διπλός. Πρώτα, ανάγνωση του εκάστοτε συγγραφέα στο κλίμα της γέννησης και της δημιουργίας της δουλειάς του -σε σχέση όχι μόνο με τα αναπόφευκτα πολιτικο-κοινωνικά βαρίδια της εποχής και του τόπου του, αλλά και με τα νεότευκτα αιτήματα του καλλιτεχνικού του περίγυρου, που αυξάνοντας την πίεση στο εσωτερικό του ετοιμάζονται οσονούπω να μετασχηματίσουν τις κληροδοτημένες σημασίες και αρχές του. Σε ένα δεύτερο στρώμα ερμηνείας, ο Ζήρας σχολιάζει τα έργα τα οποία διαβάζει σε συνάρτηση με το μέτρο της τύχης την οποία γνωρίζουν σε υστερότερο χρόνο -στο χρόνο των δικών μας ημερών, αναγκών και απαιτήσεων. Ο κριτικός πετυχαίνει και στις δύο περιπτώσεις το στόχο του, εξηγώντας διεξοδικά τόσο τους όρους της ιστορικής λειτουργίας του λογοτεχνικού έργου όσο και τις προϋποθέσεις της σύγχρονης υποδοχής του.



Η μορφή αξεδιάλυτη από το περιεχόμενο



Πώς ακριβώς, όμως, κρίνει κανείς ορισμένα από τα μεγαλύτερα ονόματα της λογοτεχνίας των δύο τελευταίων αιώνων όταν πρέπει να αποκαλύψει συμπυκνωμένο και ταυτοχρόνως όσο γίνεται πιο καθαρό το σύμπαν τους; Ο Ζήρας ξέρει καλά πως οι συγγραφείς αποτελούν, θέλουν δεν θέλουν, καθρέφτη των περιστάσεων υπό τις οποίες αναλαμβάνουν να εκφραστούν. Και από αυτή την άποψη, η πραγματικότητα την οποία απεικονίζουν στα βιβλία τους (Ιστορία, πολιτική, ηθική, έρωτας) και τα μέσα της αναπαράστασής της (γλώσσα, εικόνες, ομιλία) δεν μπορεί παρά να συνιστούν κεφάλαια αδιαίρετα και αξεχώριστα. Οταν, επί παραδείγματι, ο Φόκνερ, ο Τζόις και ο Γκομπρόβιτς σπάνε τη συνέχεια και την αλληλουχία της αφήγησης, έχει ήδη σπάσει σε εκατό κομμάτια στην αντίληψή τους και ο εξωτερικός κόσμος. Κι όταν, πάλι, ο Φιτζέραλντ, ο Κέρουακ και ο Καπότε οδηγούν με αναπότρεπτο τρόπο τους ήρωές τους στον όλεθρο και στην καταστροφή έχουν ήδη διαπιστώσει ποικιλοτρόπως τη δραματική πτώση των ανθρώπων στο άμεσο, καθημερινό τους περιβάλλον.

Μορφή και περιεχόμενο, λοιπόν, για να καταφύγω σ' ένα παλαιότερης κοπής λεξιλόγιο, εμφανίζονται στις κριτικές αναγνώσεις του Ζήρα ως μια αξεδιάλυτη ενότητα, ως ένα ενιαίο και άτμητο δίπολο μέσα από το οποίο η λογοτεχνία χτίζει μία προς μία τις λέξεις της και κερδίζει στο σύνολό του το νόημά της. Αξίζει, νομίζω, τον κόπο εν προκειμένω να σημειώσω ότι ο Ζήρας επανέρχεται συχνά στην παρωδιακή λειτουργία των έργων τα οποία μελετά, τονίζοντας ότι το αστείο και η ειρωνική απόσταση από τα πράγματα προσφέρουν υπό τις κατάλληλες συνθήκες ένα ιδιαίτερα δυναμικό (όσο και εύφλεκτο) υλικό για το ριζοσπαστικό έλεγχο όχι μόνο της κοινωνίας, αλλά και της τέχνης.

Με την προσεκτική διαλογή των δοκιμίων του ο Ζήρας μάς υποχρεώνει να σκεφτούμε πως ο κριτικός οφείλει να δοκιμάζεται και πέραν των συνόρων του: βουτώντας σε ξένα νερά, και εφαρμόζοντας τα εργαλεία του σε κείμενα τα οποία έχουν γίνει προ πολλού αντικείμενο επανειλημμένων επεξεργασιών, παίρνει, ποιος θα το αρνηθεί, ένα γενναίο ρίσκο. Οταν, όμως, βγαίνει από μια τέτοια διαδικασία ασφαλής και εύστοχος, με αποδεδειγμένη την ικανότητά του να συνομιλεί και να συνδιαλέγεται χωρίς κοινοτοπίες και αυτονόητα με την ξένη λογοτεχνία και τις κορυφαίες κατακτήσεις της, το παιχνίδι έχει κάνει σωστά τον κύκλο του και όλα τα ουσιαστικά του ζητούμενα έχουν ικανοποιηθεί. Είναι σημαντικό και δεν είναι, βεβαίως, τυχαίο.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/03/2004