Σπουδές

Οι «Σπουδές» έργο της ωριμότητας του Δ. Χατζή, παρουσιάζουν υψηλή θεματική οργάνωση και ερμηνευτική δύναμη ανάλογη με εκείνη του «Τέλους της μικρής μας πόλης». Ο όρος σπουδές παραπέμπει περισσότερο στον εικαστικό και μουσικό όρο σπουδές=σχεδιάσματα παρά στον ομώνυμο δοκιμιακό (: μελέτες). Είναι πολύ πιθανό να έβλεπε όλο του το έργο ως ένα σχεδίασμα...







Η μεταστροφή της Ιφιγένειας



Της Ελισάβετ Κοτζιά (Καθημερινή 15/10/2000)

Ολοκλήρωσε ο ίδιος ο Ευριπίδης την τελευταία του τραγωδία «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», την οποία άρχισε να γράφει αυτοεξόριστος στην αυλή κάποιου βασιλέα του Βορρά; Ή αφού τα ανήμερα σκυλιά θανάτωσαν το μεγάλο τραγωδό, συμπλήρωσε το μισοτελειωμένο έργο ο γιος ή ο ομώνυμος ανιψιός του; Τέτοια ερωτήματα θέτουν οι φιλόλογοι, προσπαθώντας να κατανοήσουν το πιο κρίσιμο σημείο της επίμαχης τραγωδίας: Πώς είναι δυνατόν εκεί που η αδύναμη μικρή Ιφιγένεια απαρηγόρητα θρηνούσε τον αναπόφευκτο θάνατό της, εκεί που σπαρακτικά μοιρολογούσε, ζητώντας έλεος και βοήθεια η οποία δεν φαινόταν από πουθενά, πώς γίνεται λοιπόν και την τελευταία στιγμή, όταν πια οι δεσμοφύλακες και η πομπή την οδηγούσαν στον μάντη Κάλχα για τη μεγάλη θυσία, και μεταβλήθηκε, άλλαξε πρόσωπο και έγινε άλλος άνθρωπος πάνω στη σκηνή; Υπερήφανη και στητή όταν κάθε ελπίδα είχε πια σβήσει, χωρίς μοιρολόγια και κλαυθμούς, χωρίς θρήνους και παρακάλια, η τραγική ηρωίδα αποδέχθηκε εντέλει τη θυσία, προκειμένου να ξεκινήσει με ούριους ανέμους η εκστρατεία των Αχαιών. «Μην με τραβήξετε απ' τα μαλλιά στο θυσιαστήριο», λέει «τ' ανασηκώνω μονάχη μου, να πέσει σωστά το μαχαίρι σας...».



Στο διήγημα «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» ο Δημήτρης Χατζής θέτει τα προβλήματα τούτα, αναπτύσσοντας τις απορίες των φιλολόγων για τη μεταστροφή της Ιφιγένειας. Απροστάτευτη και ανυπεράσπιστη ανάμεσα στα θηρία, η Ιφιγένεια, γράφει ο Χατζής, δεν ήταν ούτε η Αντιγόνη που εναντιώνεται σε κάποια εξουσία και θανατώνεται, ούτε η Κλυταιμνήστρα, ούτε η Ηλέκτρα, ούτε η Μήδεια που θα σκοτώσουν και θα σκοτωθούν, που θα πεθάνουν για μια ζωή όπως την ένιωθαν, για μια ζωή που ήταν τέλος πάντων η δική τους. Η Ιφιγένεια είναι το θύμα, ένα αδύναμο θύμα και τίποτα περισσότερο, το αρνί του Θεού, ο αμνός του Κυρίου. Πολλοί φιλόλογοι νιώθουν επομένως ότι η βραχύτατη ευριπίδεια ερμηνεία «και τότε κάτι γίνεται στη νεανική ψυχή» δεν είναι επαρκώς πειστική, προκειμένου να εξηγήσει την αναπάντεχη γενναιότητα της ηρωίδας, τη διάθεση της αυτοθυσίας της «μη με τραβήξετε από τα μαλλιά, τ' ανασηκώνω μονάχη μου...».



Κ ι όμως τα πράγματα δεν είναι έτσι, πιστεύει ο Δημήτρης Χατζής, ανατρέποντας το φιλολογικό επιχείρημα με έναν παραλληλισμό ανάμεσα στην ασήμαντη Ιφιγένεια που γίνεται ξαφνικά γενναία και έναν από τους απογοητευμένους αγωνιστές που θα πεθάνει ολόρθος μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, αφού προηγουμένως είχε αποκηρύξει το παρελθόν του και είχε εκλιπαρήσει το εμφυλιοπολεμικό στρατοδικείο να του χαρίσει τη ζωή.



Ο μυστικός κρίκος που φαινομενικά μόνο λείπει ανάμεσα στην άδικη θανάτωση και την εθελουσία θυσία της Ιφιγένειας, λέει ο Χατζής, ανάμεσα στην έσχατη απελπισία και στην τελική κατάφαση, είναι η εναντίωση της ηρωίδας στην ανθρώπινη μοίρα της εξαφάνισης. Κι αυτό είναι το μέγιστο μάθημα της ευριπίδειας τραγωδίας. Αφού περάσει όλο το δρόμο της απελπισίας και της άρνησης, το ασήμαντο θύμα ορθώνει ξαφνικά το ανάστημά του και αποδεχόμενο τη θυσία δένει σφικτά τον εαυτό του με τους άλλους ανθρώπους, χαρίζοντάς τους στην πραγματικότητα τη ζωή.



Η επανέκδοση των διηγημάτων του Δημήτρη Χατζή, από τις μονοτυπικές εκδόσεις «Το Ροδακιό», δίνει σε όλους την ευκαιρία να ξαναδιαβάσουμε τόσο τις «Σπουδές» όπου βρίσκεται και το παραπάνω διήγημα, όπως και τα άλλα έργα «Το τέλος της μικρής μας πόλης», τους «Ανυπεράσπιστους» και «Το διπλό βιβλίο» - έργα κλασικά καθώς η σημασία τους ξεπερνά τα περιστατικά που τα γέννησαν.



Γιατί η δραματική γενναιότητα της Ιφιγένειας δεν υπάρχει αποκλειστικά στην αρχαία εκστρατεία των Αχαιών, ούτε τη συναντάμε μόνο στην τραγική σύγκρουση του Εμφυλίου. Η στάση αυτή με άλλα λόγια δεν προϋποθέτει αναγκαστικά την κλίμακα των μεγάλων ιστορικών περιστάσεων. Η δραματική γενναιότητα της Ιφιγένειας μπορεί να ξεπηδήσει από μέσα της ακόμα και στις ομοιόμορφες γκρίζες μέρες της καθημερινότητας, όταν κάποια στιγμή σημάνει η αναπότρεπτη ώρα της δοκιμασίας. Και τότε μαζί με την άρνηση και την απελπισία γεννιέται συγχρόνως η κατάφαση και η αποδοχή «μη με τραβήξετε απ' τα μαλλιά, τ' ανασηκώνω μονάχη μου...».



Το ασήμαντο θύμα, ο αμνός του Θεού ορθώνει ξαφνικά το ανάστημά του και η εναντίωσή του στην ανθρώπινη μοίρα της εξαφάνισης υπερβαίνει το άτομό του, εξασφαλίζοντας τη συνέχεια της ζωής και την αξία της. Γι' αυτό στον αγώνα της η Ιφιγένεια στο τέλος κερδίζει.



Μετά την περιπέτεια, πολύ αργότερα, την ξαναβρίσκουμε άθικτη και γερή να συναντάει πάνω στη γη τα αδέλφια και τους φίλους της στην άλλη σπουδαία «εν Ταύροις» ευριπίδεια σκηνή της αμοιβαίας αναγνώρισης ανάμεσα στην Ιφιγένεια και τον Ορέστη, μέσα σε ένα κλίμα πάνδημης και λυτρωτικής χαράς.