Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας

Είναι το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου και οι πύραυλοι V-2 που πέφτουν στο Λονδίνο σπάζοντας το φράγμα του ήχου, δίνουν στον Τόμας Πύνσον την αφορμή για να παρασύρει τον αναγνώστη σε ένα επικίνδυνα συναρπαστικό ταξίδι: οι συνομωσίες της εξουσίας, οι διαπλοκές των συμφερόντων, η πληθώρα μεταφυσικών συμβολισμών και η παράνοια που κυριεύει τους απλούς ανθρώπους -τον ίδιο τον αναγνώστη οδηγώντας τους σε δαιδαλώδη μονοπάτια γεμάτα σκοτεινές παγίδες, συνθέτουν ένα μυθιστόρημα που αγγίζει όλες τις πλευρές της ανθρώπινης εμπειρίας και που έχει δίκαια χαρακτηριστεί το σημαντικότερο λογοτεχνικό κείμενο μετά τον Οδυσσέα του Τζόις.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Το αριστουργηματικό λογοτέχνημα της γενιάς μας, Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας, που ήρθε να σταθεί δίπλα στον Joyce και στον Proust, μεταφράστηκε επιτέλους και στα ελληνικά. Η μετάφραση του Γιώργου Κυριαζή, ο οποίος δείχνει να γνωρίζει το αγγλικό κείμενο του Τόμας Πύνσον τόσο όσο και οι πιο διάσημοι μελετητές του, αποτελεί κατόρθωμα. Η αξιοθαύμαστη συγγραφική σιγουριά του μεταφραστή μάς χαρίζει έναν ελληνικό Πύνσον που άπαντες μπορούν τώρα να προσεγγίσουν. Εδώ έχουμε μεγάλη (ακόμη και αυτό που παλαιότερα λεγόταν υψηλή) τέχνη που δεν ανήκει σε καμιά ελίτ, παρά σε όλους, και ο Κυριαζής εφηύρε τη λεκτική δεξιότητα να κάνει αυτή τη διεθνή πλέον τέχνη του Πύνσον και ελληνική. Αρκεί μόνο να δεχτούμε την πρόκληση αυτής της αναγνωστικής εμπειρίας.

Με τούτο το μυθιστόρημα ο συγγραφέας περνάει σε μιαν άλλη διάσταση, πέρα από κάθε προσδοκία. Οπως συμβαίνει και με την πρώτη πρόταση του Βίτγκενσταϊν, ο κόσμος στο Ουράνιο τόξο της βαρύτητας «είναι τα πάντα που περιέχονται σ αυτόν».

Ο Πύνσον ξεκινάει τον μύθο του με τους πυραύλους V-2 του Χίτλερ που λίγο έλειψε να τελειοποιηθούν εγκαίρως στο τέλος του Δευτέρου Πολέμου και να ισοπεδώσουν το Λονδίνο. Διαδραματίζεται στην Αγγλία, στη Γαλλία, στην κατειλημμένη Γερμανία του 1944 και 1945, με άπειρα φλας μπακ στον Πρώτο Πόλεμο, με αναφορές σε πειράματα γενοκτονίας και στρατόπεδα πολέμου των Γερμανών στη Νοτιοδυτική Αφρική κατά την επανάσταση των Χερέρος (1904-1907) ­ και με όλα τα δρώμενα που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί σε έναν καμβά με περίπου 350 χαρακτήρες. Ενα μεγάλο μέρος της δράσης επικεντρώνεται στον σεξουαλικά διαταραγμένο γερμανικό χαρακτήρα που κυμαίνεται μεταξύ παράνοιας και βίας (όπως υποδεικνύει ο Freud το 1911 στο Ο μηχανισμός της παράνοιας, όπου φέρνει ως παράδειγμα τον Faust και τη μουσική του Τριστάνος και Ιζόλδη.) Παράλληλα όμως ο Πύνσον γεμίζει τον καμβά της αφήγησης με αντιθέσεις για τον χαρακτήρα αυτόν, χρησιμοποιώντας την ποίηση του Rilke, κυρίως τα Duiner Elegien. Ανάμεσα στους 350 χαρακτήρες κινείται ο επίσης παρανοϊκός Αμερικανός Σλόθροπ, του οποίου οι στύσεις μετριούνται με τη δύναμη του V-2, της τροχιάς που δημιουργεί ο πύραυλος αφού εκτοξευτεί. Η μόνη ορατή εξωτερική κίνηση του μυθιστορήματος είναι ο πύραυλος που σταματάει τον χρόνο, παγώνοντας την πορεία του στον αέρα, μεταμορφώνοντάς τον σε ουρλιαχτό-ουράνιο τόξο. Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας είναι μια πολύπλοκη, απεγνωσμένη κωμωδία, μια σκληρή πολυμήχανη θεία τέλεση της εντροπίας, συνακόλουθο και αντιδύναμη (ο δεύτερος κανόνας της θερμοδυναμικής τόσο αγαπητός στον συγγραφέα).

Τώρα, στο μυθιστόρημα του Πύνσον ο βαθμός που ο αναγνώστης εμπλέκεται στο κείμενο συμπίπτει με τον βαθμό που μπορούν να αναπτυχθούν οι έννοιες του αφηγήματος. Δεν τίθεται θέμα ανάδειξης των εννοιών αλλά πραγματικής ανάπτυξής τους στον ενεστώτα χρόνο, μπροστά στα μάτια μας. Αυτή είναι και η εμπειρία του αναγνώστη μέσω της εμπλοκής του στο κείμενο, που από μόνη της προβάλλεται ως πράξη επαρκής για την εξέλιξη των εννοιών. Δηλαδή το ερώτημα «τι πάνε να πουν όλα αυτά τα θρύψαλα της εμπειρίας;» παραμένει και συνεχώς απαντάται με πολλούς και ποικίλους τρόπους, ανάλογα με τον βαθμό της εμπλοκής μας στον κόσμο του έργου.

Αν θα μπορούσαμε να καταλογίσουμε στον Πύνσον κάτι αρνητικό, αυτό θα ήταν ότι ζητάει την απόλυτη συνειδησιακή εμπλοκή του αναγνώστη ­ και ίσως να ζητάει πολλά για την εποχή μας. Είναι όμως αδύνατο να διαβαστεί διαφορετικά. Και επειδή η αφήγησή του είναι κάτι καινούργιο, φαίνεται δύσκολη και φοβίζει. Ο κοινός αναγνώστης δεν μπορεί να ξέρει με μια επιπόλαιη ματιά, εκ των προτέρων, την ευφορία, τη συγκλονιστική εμπειρία που τον περιμένει όταν εισέλθει στα βαθιά νερά του πολυσύνθετου αυτού κόσμου που έχουν υποδείξει και πλάσει, σε ένα μυστικό πάντρεμα μεταξύ τους, η ιστορία και ο λόγος. Είναι μια εμπειρία ανάπλασης ημιιστορικών προσώπων για τα οποία λίγα πράγματα γνωρίζουμε (πέρα από κάποια γεγονότα), όμως η βαθιά ολοκλήρωση και η ανάπτυξή τους μέσω της τέχνης φέρουν τα σημάδια της λύπης και της ομορφιάς που εκπέμπει η σκέψη και η δράση τους. Απ αυτή τη σκοπιά και μόνο, όλα τα βιβλία του Πύνσον γίνονται ένα. Οχι όμως σαν ένα φιλοσοφικό σύστημα ή μια συστηματική σκέψη, αλλά σαν μια διηνεκής επανάσταση. Και απ ότι φαίνεται, δεδομένης της επιτυχίας του (παρόμοιας μ εκείνην του εξίσου δύσκολου Μπέκετ), τον δικαιώνει η γοητεία και η έλξη της ατελείωτης (και χιουμοριστικής) επανάστασης ενάντια στον ορθολογισμό.

Ο Πύνσον στο Ουράνιο τόξο της βαρύτητας χρησιμοποιεί την ορθολογική σκέψη για να υπονομεύσει και να φέρει στην επιφάνεια τις κρυφές και «απάνθρωπες κακίες» του ορθολογισμού. Με γιγαντιαία άλματα κάνει χρήση υπαρκτών και ανύπαρκτων κλάδων γνώσης, από τις κοινωνικές επιστήμες ως την ακρίβεια της φυσικής και της μαθηματικής σκέψης, από τις εκρήξεις της ηθικής ψυχογλωσσολογίας ως τη σχέση του χρώματος στη βιοφυσική. Ο Joyce και ο Proust σκάλισαν απόκρυφους τόπους, επεκτείνοντας τα σύνορα του εσωτερικού μας κόσμου (ίσως τις περιοχές που η μοντέρνα ανθρώπινη γεωγραφία της ψυχής δεν έχει ακόμη καταγράψει.) Ο παράξενος αυτός συγγραφέας όμως, με εξαιρετική δεξιοτεχνία, πνίγει τον μικρόκοσμό τους (όπως μοιραία και τον δικό του) μέσα στην ορατή και αόρατη τεχνητή και μυθική λίμνη του νου, που απλώνει από τις αρχέγονες ημέρες της ύπαρξής μας ως σήμερα.

Για τον Πύνσον ο ορθολογισμός είναι το σύστημα της μηχανιστικής καταπίεσης, και ο σημερινός άνθρωπος πρέπει να αντιστέκεται σ αυτόν, όπως σε όλα τα άλλα συστήματα, να διαμαρτύρεται, να αμφισβητεί, μέσα από την οποιαδήποτε αναγκαία αποδοχή του, είτε αφορά την πολιτική είτε τη θεολογία, τη φιλοσοφία ή την τέχνη. Γι αυτό το Ουράνιο τόξο της βαρύτητας είναι ένα βιβλίο-καταγγελία, μια αμφισβήτηση του ορθολογισμού μέσα από την ιστορία. Οπως αρκετοί στοχαστές, έτσι και ο Πύνσον έχει αρχίσει να επαναστατεί εναντίον της λεγόμενης «ευεργεσίας» του μοντερνισμού. Μόνο που ο μοναδικός αυτός τεχνίτης κατάφερε με τον λόγο να εισχωρήσει στο πνεύμα και στη συνείδηση χαρακτήρων που μπορούν να αμφισβητήσουν εννοώντας το μέλλον ως χάος, την πραγματική εμπειρία του αιώνα μας, μέσα από τα μάτια του ονείρου του τεχνίτη που τους έπλασε.

Τέλος, στις ημέρες μας, ο Πύνσον έχει σημαδέψει το μυθιστόρημα όσο ο Joyce, ο Mann και ο Beckett. Πριν από καιρό μια ομάδα γερμανών συγγραφέων επί έξι ολόκληρα χρόνια μετέφραζε το περίφημο Gravitys Rainbow. Εδώ η εμπνευσμένη μετάφραση του Κυριαζή (ανάλογη στην ποιότητα με αυτήν των Γερμανών) ίσως λειτουργήσει ως επιρροή στη δική μας μυθιστορηματική γραφή.



Γιάννης Τσιώλης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-12-1998