Το άλας της γης

Ο πόλεμος μεταξύ των δύο διεκδικητών της εξουσίας (του ανήλικου Ιωάννη Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού) έχει μετατραπεί σε «ταξική» σύγκρουση μεταξύ των μεγαλογαιοκτημόνων και των λαϊκών τάξεων. Η Θεσσαλονίκη για ένα διάστημα οκτώ περίπου χρόνων κυβερνάται από τις φτωχές λαϊκές τάξεις και τους Ζηλωτές, η αφήγηση όμως αρχίζει μετά την ήττα των Ζηλωτών και την επικράτηση του Καντακουζηνού. Χρόνος: ο δέκατος τέταρτος αιώνας. Τόπος: η Θεσσαλονίκη. Θέμα του μυθιστορήματος ωστόσο είναι ο εμφύλιος σπαραγμός και οι επιπτώσεις του στη ζωή των αφανών «ηρώων», εν προκειμένω του Μάρκου και του Μιχαήλ, της Ευγενίας και της «τρελής», του Νικηφόρου και της Μελανίας, αλλά και όλων εκείνων που, και τότε και αργότερα, παγιδευμένοι στους ιστορικούς τους ρόλους, δρουν, υφίστανται τις συνέπειες και, κατά κανόνα, η Ιστορία ύστερα τους «ξεχνά». Τα γεγονότα παραποιούνται και αυτές ακόμη οι λέξεις χάνουν τη σημασία τους. «Και την ειωθυίαν αξίωσιν των ονομάτων ες τα έργα αντήλλαξαν τη δικαιώσει», έγραφε ο Θουκυδίδης, πράγμα για το οποίο ωστόσο έχουμε την ευκαιρία, δυστυχώς και στις μέρες μας, να διαπιστώσουμε πόσο οδυνηρά αληθινό παραμένει.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Επανερχόμαστε στην πανάκεια του ιστορικού μυθιστορήματος. Αν και η περίπτωση της Ι. Καπάνταη παρουσιάζει αρκετές ιδιαιτερότητες και ως προς τις αφορμές του έργου της και όσον αφορά το είδος του ιστορικού αφηγήματος που καλλιεργεί. Τα μυθιστορήματά της αναφέρονται σχεδόν αποκλειστικά σε ιστορικούς χρόνους, κατά προτίμηση στον καιρό της Τουρκοκρατίας, φθάνοντας όμως ως και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οταν το 1989 εκδίδει το πρώτο μυθιστόρημά της «Επτά φορές το δαχτυλίδι», έχει έτοιμο στο συρτάρι και το επόμενο, «Απειρωτάν και Τούρκων», που εκδίδεται τον Νοέμβριο του 1990 ενώ το τρίτο, «Η ιστορία της Ιόλης», γράφεται λίγους μήνες μετά τον αιφνίδιο θάνατο του συζύγου της, γλύπτη Βάσου Καπάνταη, στις 18 Δεκεμβρίου του 1990 (σύμφωνα με τις ημερομηνίες για τον χρόνο συγγραφής που η ίδια συνήθιζε να σημειώνει στα πρώτα βιβλία της). Το τρίτο είναι και το μοναδικό ως σήμερα μυθιστόρημά της που η δράση του εκτυλίσσεται εν μέρει στο παρόν, συγκρατώντας και κάποια αυτοβιογραφικά στοιχεία, παρ' όλο που η συγγραφέας φροντίζει επιμελώς να μεταμφιέσει τα πρόσωπα περιπλέκοντας δεόντως την υπόθεση. Ωστόσο παραμένει προδοτική των πένθιμων συναισθημάτων εκείνης της εποχής η ατμόσφαιρα του βιβλίου όπου η ηρωίδα για να ξεπεράσει τον ξαφνικό θάνατο του συζύγου της καταπιάνεται με τα χειρόγραφα ενός μυθιστορήματος που έγραφε στα φοιτητικά της χρόνια. Μια ερωτική ιστορία γύρω από την καταστροφική μάχη του Αναλάτου, που έγινε στις 24 Απριλίου 1827, τη μεθεπομένη του θανάτου του Καραϊσκάκη. Τελικά το μυθιστόρημα πλέκει τις δύο ιστορίες, τη σύγχρονη και την παλαιά, που συμβαίνουν στον ίδιο τόπο. Αυτό είναι και το μοναδικό βιβλίο της Ι. Καπάνταη που διαδραματίζεται στην Αθήνα και δη στην προσφιλή της συνοικία, τη Νέα Σμύρνη.

Γεννημένος το 1924 στη Μυτιλήνη, ο Β. Καπάνταης χαρακτήριζε τον εαυτό του «πείσμονα Περγαμηνό πρόσφυγα», διά βίου λάτρη «της θαυμαστής και θεϊκής Ιωνίας» που υπήρξε η σταθερή πηγή έμπνευσης των γλυπτών συμπλεγμάτων του. Από αυτόν θα πρέπει να μυήθηκε η Ι. Καπάνταη (Μωραΐτισσα, αν πιστέψουμε την «Ιστορία της Ιόλης») στους καημούς των προσφύγων, ακούγοντας διηγήσεις για τις Χαμένες Πατρίδες. Ως αρχική πρόθεσή της δεν φαίνεται τόσο η συγγραφή ιστορικών μυθιστορημάτων όσο η αφήγηση ιστοριών ευψυχίας και πίστης, διαπνεόμενες από μία σχεδόν ρομαντική διάθεση. Την ίδια που έδειχνε και ο Βάσος Καπάνταης, όταν σε επετειακή ομιλία του το 1989 έβλεπε στην προσεχή είσοδο της Τουρκίας στην Κοινή Αγορά την προοπτική της ειρηνικής παλιννόστησης του Ελληνισμού στη Μικρασία. Γι' αυτό και τα πρώτα βιβλία της έχουν μια παραμυθική αίγλη που οφείλεται κατ' αρχήν στον τρόπο της αφήγησης αλλά και στα θέματα που επιλέγει. Ενδεικτικά θυμίζουμε ότι το πρώτο μυθιστόρημά της, σπονδυλωτό, αφηγείται έξι διαδοχικούς ξεσηκωμούς των Ελλήνων για την ανεξαρτησία, με έβδομη ιστορία τις αναμνήσεις ενός γέροντα από το Μικρασιατικό Μέτωπο, ενώ το δεύτερο την αλλαξοπιστία ενός Ελληνα και τη δυστυχία της μάνας για την τουρκεμένο γιο στην Ηπειρο του 17ου αιώνα.



Ο αγώνας των Ζηλωτών



Ακριβώς αυτή η θρυλική πνοή είναι που κερδίζει τον αναγνώστη παρά τη σχετικά απλή αφηγηματική μορφή η οποία ελάχιστα μεταβάλλεται από βιβλίο σε βιβλίο και τη χαλαρή πλοκή. Στα δύο τελευταία μυθιστορήματα, «Η Φλώρια των νερών» το 1999 και το πρόσφατο, αυτή η πνοή δείχνει να εξασθενεί σαν να προσπαθεί η συγγραφέας να μετατοπίσει το κέντρο βάρους του έργου της, πιθανώς και διαισθανόμενη ότι εξαντλήθηκε το κληροδοτημένο απόθεμα. Στο καινούργιο μυθιστόρημα εγκαταλείπει την τεσσαρακονταετία της Τουρκοκρατίας, προχωρώντας σε ακόμη παλαιότερους χρόνους. Αλλωστε ήδη το «Πού πια καιρός» διαδραματίζεται στα χρόνια των Παλαιολόγων και το προηγούμενο αμέσως μετά την Αλωση. Το πρόσφατο εμπνέεται από τους Ζηλωτές και τον ταξικό αγώνα τους, όπως τον χαρακτηρίζει η συγγραφέας.

Παραδόξως, ο δεύτερος εμφύλιος πόλεμος του πρώτου μισού του 14ου αιώνα μ.Χ., ο οποίος σε αντίθεση με τον πρώτο που ήταν μια δυναστική διαμάχη μεταξύ των δύο Ανδρόνικων Παλαιολόγων, πάππου και εγγονού, εξελίχθηκε στη Θεσσαλονίκη σε σύγκρουση των αρχόντων με την ανερχόμενη τάξη εμπόρων, βιοτεχνών και ναυτών, δεν έχει απασχολήσει το νεοελληνικό μυθιστόρημα ούτε καν τους θεσσαλονικείς συγγραφείς από όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε. Και ας θεωρήθηκε το κίνημα των Ζηλωτών ως η πρώτη αστική εξέγερση μέσα στον ευρωπαϊκό χώρο και η οκτάχρονη επικράτησή του ως η πρώτη λαϊκή πολιτεία. Θα περίμενε λοιπόν κανείς η Ι. Καπάνταη να στήσει ένα μυθιστόρημα όπου να αποτυπώνεται εκείνη η ιδιότυπη ιστορική πραγματικότητα, κυρίως οι καινοτόμες κοινωνικοπολιτικές αντιλήψεις των Ζηλωτών. Παραμένοντας όμως η συγγραφέας προσκολλημένη στην αφηγηματική φόρμα των προηγούμενων βιβλίων της το μόνο που κατορθώνει να δώσει είναι μια εικόνα των στασιαστών κάπως μονοδιάστατη, σχεδόν αγιοποιητική. Με κύριο χαρακτηριστικό τους τη θρησκευτικότητα, καθώς αποδέχεται ότι η εκκλησιαστική αίρεση των Ζηλωτών του 12ου αιώνα ταυτίζεται με το κίνημα των Θεσσαλονικέων Ζηλωτών.



Η δράση των προσώπων



Σε αυτό το μυθιστόρημα σχεδόν απουσιάζουν οι ερωτικές ιστορίες, αντ' αυτών εξαίρεται ο δεσμός μητέρας και παιδιού. Οπως και στο «Απειρωτάν και Τούρκων», μια μητέρα έρχεται αντιμέτωπη με την προδοσία του γιου της. Και πάλι κυριαρχεί ένας κόσμος γυναικών με τους άνδρες να χωρίζονται στους γενναίους που θυσιάζονται για τον αγώνα και στους ιδιοτελείς που αθετούν τις υποσχέσεις. Οπως και στα προηγούμενα βιβλία, προτάσσεται ένα κεφάλαιο με την περιγραφή των ιστορικών συμβάντων. Και αυτή τη φορά τα ιστορικά πρόσωπα μόνο αναφέρονται χωρίς να εμπλέκονται στη δράση, ενώ οι πλασματικοί ήρωες κινούνται στα έτσι κι αλλιώς μεγάλα περιθώρια που αφήνουν σε αυτή την περίπτωση οι ιστορικές πηγές. Αν και αποκαλώντας τον αρχηγό των Ζηλωτών Μιχαήλ προκαλείται - σκόπιμα, υποθέτουμε - σύγχυση με τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, που ηγήθηκε αρχικά της Επανάστασης αλλά σκοτώθηκε το 1345 σε ενέδρα από τον Ιωάννη Απόκαυκο. Ωστόσο ο Μιχαήλ του μυθιστορήματος δολοφονείται πολύ αργότερα, όταν καταπνίγηκε για δεύτερη φορά και οριστικά η λαϊκή εξέγερση.



Το άλας της αφήγησης



Για άλλη μία φορά η Ι. Καπάνταη καταφεύγει στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ανισότιμα μοιρασμένη σε περισσότερα πρόσωπα. Η πρώτη και μακρύτερη διήγηση είναι μιας πενηντάχρονης σχεδόν σαλεμένης από τον σκοτωμό του γιου της Μιχαήλ, που ανατρέχει στα νεανικά της χρόνια, περιγράφοντας τη σκληρή ζωή των αγροτών και την εκμετάλλευση των αρχόντων. Ακολουθεί ένα κεφάλαιο ως συνοπτικό χρονικό της τελευταίας και σκοτεινότερης τετραετίας στη δημοκρατία των Ζηλωτών και μετά έρχονται δύο ακόμη αφηγήσεις ενός φίλου του Μιχαήλ και μιας παρακόρης. Τη συνακόλουθη έλλειψη δράσης αντισταθμίζουν οι περιγραφές, άλλοτε ειδυλλιακές και άλλοτε επικής ανάτασης. Η Ι. Καπάνταη γνωρίζει να σκιαγραφεί αληθοφανείς εικόνες για τη ζωή σε παλαιότερες, ελάχιστα γνωστές, εποχές με ένα λεκτικό που δείχνει παλαιικό χωρίς ωστόσο εκζητήσεις. Αν και λείπει το άλας του ιστορικού μυθιστορήματος που πιστεύουμε ότι θα ήταν, στην προκειμένη περίπτωση, οι μαχητικοί Ζηλωτές ως ήρωες, με τις φιλελεύθερες ιδέες τους, ταγμένοι εναντίον των Ησυχαστών, στο πλευρό του καλαβρού μοναχού Βαρλαάμ, ωστόσο υπάρχουν διάχυτα τα ηθικά διδάγματά τους και αυτά πολύτιμο μυθιστορηματικό καρύκευμα σε ανερμάτιστους καιρούς.



ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 11-08-2002