Max Weber Ι

Η παρούσα εργασία προσβλέπει σε τρεις στόχους: α) να επισημάνει
την πολυπλοκότητα της σκέψης και την πολυμορφία των προτάσεων
του Max Weber στο χώρο των κοινωνικών επιστημών, β) να φέρει
στην επιφάνεια τη σύγχυση και τις παρερμηνείες που επικρατούν
γύρω από το έργο του, και γ) να συγκρίνει τις θεμελιώδεις
βεμπεριανές προτάσεις με τις αντίστοιχες προτάσεις εξίσου
σημαντικών αναλυτών των κοινωνικών φαινομένων, όπως του Marx,
του Durkheim, του Parsons και άλλων, πάνω σε μια σειρά από
κοινωνικά φαινόμενα.




ΚΡΙΤΙΚΗ


Ο Μαξ Βέμπερ δεν διαμόρφωσε μια σφαιρική θεωρία για την κοινωνία. Ο μεγάλος γερμανός διανοητής όμως οραματίστηκε τον μετριασμό των συγκρουσιακών εντάσεων στους κόλπους του αστικοδημοκρατικού καθεστώτος.


Ο Max Weber, ως γνωστόν, υπήρξε ένας από τους τέσσερις ή πέντε μεγάλους θεμελιωτές της κοινωνιολογίας ως αυτοτελούς κοινωνικής επιστήμης. Αυτό όμως που δεν είναι ευρύτερα γνωστό και συνειδητοποιημένο με ακρίβεια είναι το πολυδιάστατο στοιχείο και η πολυμέρεια του έργου του μεγάλου γερμανού επιστήμονα και διανοητή. Ακόμη δεν είναι κατανοημένα σε ευρεία κλίμακα τα ειδικά επιστημολογικά χαρακτηριστικά αυτού του εκτεταμένου έργου που ήταν αποτέλεσμα μακροχρόνιων συστηματικών ερευνών και αναλύσεων.


Η πλουραλιστική (και μη δεσμευμένη με μία και μόνη εκδοχή του κοινωνικού και πολιτικού δέοντος) σκέψη του Max Weber, όπως και του κλασικού φιλοσόφου Αριστοτέλη, σήμερα έχει να διδάξει πολλά και να αποτελέσει πηγή νέων συνδυαστικών θεωρητικών προσεγγίσεων.


Το ζήτημα λοιπόν για το έργο του Weber δεν είναι να το παρουσιάσεις αναλυτικά σε όλο του το εύρος και να περιγράψεις την τεράστια θεματική που καλύπτει, αλλά να αναδείξεις ακριβώς αυτά τα ειδικά σημεία και χαρακτηριστικά στοιχεία που συνθέτουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του και μπορούν να έχουν μεγάλη βαρύτητα για τις σύγχρονες διεργασίες στον χώρο της κοινωνικής θεωρίας. Αυτό νομίζω ότι ο καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανταζής Τερλεξής στο τρίτομο εμπεριστατωμένο έργο του (με πλούσια βιβλιογραφία και παράθεση πληθώρας γνωμών και απόψεων γύρω από το έργο και τις θέσεις του Weber) το επιτυγχάνει, κρατώντας πάντα μια απροκατάληπτη αλλά και κριτική στάση απέναντι τόσο στον μεγάλο κοινωνιολόγο όσο και σε όσους τον πλησιάζουν από τη δική τους οπτική αποπειρώμενοι να τον εντάξουν σε περιορισμένες ­ανάλογα με τη δική τους προτίμηση­ κοινωνιολογικές ή φιλοσοφικές αντιλήψεις.


Στον πρώτο τόμο ο συγγραφέας αναφέρεται στο ιστορικό, πνευματικό και πολιτισμικό πλαίσιο του τελευταίου μισού του 19ου αιώνα στη Γερμανία, πλαίσιο στο οποίο αρχικά έζησε και ανέπτυξε τη φιλοσοφική και κοινωνιολογική του σκέψη ο μεγάλος γερμανός κοινωνιολόγος. Από τη μία πλευρά η βαριά παράδοση του γερμανικού ιδεαλισμού ­ιδιαίτερα η σχολή των νεο-καντιανών (Richert) και η σχολή του ιστορικισμού τύπου Dilthey­ και από την άλλη η υλιστική επιστημονική προσέγγιση που αναζητεί νομοτέλειες ακόμη και στα κοινωνικά φαινόμενα (αποδοχή της θεωρητικής «νομολογικής» γνώσης) ή η θετικιστική σχολή, που δεν ενδιαφέρεται τόσο για το νόημα των κοινωνικών μορφωμάτων όσο για τα στάδια της κοινωνικής εξέλιξης ή τα εξωτερικά ­σε σχέση με την ανθρώπινη συνείδηση­ κοινωνικά γεγονότα που πιέζουν ή εξαναγκάζουν τον μέσο άνθρωπο σε κάποιους συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς και δράσης.


Ο Πανταζής Τερλεξής παρουσιάζει με σαφήνεια τους βασικούς πνευματικούς και εννοιολογικούς άξονες γύρω από τους οποίους κινήθηκε ο Weber και αναλύει διεξοδικά πώς ανέπτυξε τη μεθοδολογία του και έδωσε το δικό του ιδιότυπο επιστημολογικό βάθος στις έρευνες και στα έργα του, περνώντας ακριβώς ανάμεσα από αυτά τα δύο μεγάλα επιστημονικά και φιλοσοφικά ρεύματα που αναφέραμε παραπάνω.


Ο συγγραφέας αναφέρεται διεξοδικά στις θεμελιακές πνευματικές πηγές από τις οποίες ξεκίνησε ο Weber, εμπνεύστηκε ή προβληματίστηκε έντονα και καταδεικνύει τη λεπτότητα και την ανωτερότητα της σκέψης του, όταν αντί να προτιμά την εύκολη λύση της μονόπλευρης προσέγγισης αγωνιζόταν για νέους επιστημονικούς δρόμους συνδυάζοντας, συγκεράζοντας και αποδεχόμενος ένα πνεύμα «δυαδικότητας». Από κάποια σκοπιά θα μπορούσε να ανιχνεύσει κανείς στη βεμπεριανή σκέψη στοιχεία της σύγχρονης μετα-χεγκελιανής επιστημονικής διαλεκτικής. Ο Weber δεν ήταν ακριβώς ο αντίπους του Marx αλλά ο διαλεγόμενος με τον Marx, που με τόλμη και επιστημονική αυστηρότητα του καταδείκνυε πού βρίσκονται ορισμένα σφάλματά του. Επίσης δεν ήταν ακριβώς ένας απολογητής μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας και οικονομίας, που θα μπορούσε να προταθεί ως πολιτικοκοινωνικό καθεστώς οριστικής ειρήνευσης και δικαιοσύνης. Ήταν αντίθετα συγκρουσιακός κοινωνιολόγος ­ενδεχομένως από κάποια σκοπιά και περισσότερο από τον ίδιο τον Marx­, που πίστευε όμως ότι κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις η διαδικασία της εκλογίκευσης μπορεί να συμβάλει σε ένα αστικοδημοκρατικό καθεστώς στον μετριασμό των συγκρουσιακών εντάσεων. Επίσης η διαδικασία της εκλογίκευσης δεν θεοποιείται από αυτόν, γιατί είναι συνδεδεμένη και με το φαινόμενο της γραφειοκρατικοποίησης, που ορισμένες φορές παίρνει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Οι παραπάνω λεπτές διακρίσεις και η βασανιστική προσπάθεια του Weber να μην πέφτει σε «εύκολες γενικευτικές λύσεις» στο έργο του Τερλεξή αναδεικνύονται επαρκώς.


Στον δεύτερο τόμο ο συγγραφέας εκθέτει τα αποτελέσματα ερευνών και τις εξειδικευμένες απόψεις του Weber γύρω από τα συγκεκριμένα φαινόμενα που τον απασχόλησαν: τον καπιταλισμό, τον δυτικό πολιτισμό γενικότερα (φαινόμενα που συνδυάστηκαν και με τη συγκριτική μελέτη των θρησκευτικών ιδεών διαχρονικά), τους εξουσιαστικούς σχηματισμούς και τη νομιμοποίησή τους, την τάξη, την ομάδα γοήτρου, το κόμμα, τη γραφειοκρατία. Ο Weber δεν αποτόλμησε να συγκροτήσει μια ενιαία και σφαιρική θεωρία γύρω από τη συνολική πορεία της ανθρωπότητας, όπως έκανε ο Marx. Προέβαινε σε επί μέρους εμπειρικές προσεγγίσεις και τα θεωρητικά του συμπεράσματα ήταν μετριοπαθή, δεν έπαιρναν δηλαδή τη μορφή τυπικής (formal) θεωρίας που έχει γενικευτική εφαρμογή.


Στον τρίτο και τελευταίο τόμο ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει τις κοινωνιολογικές θέσεις του Weber ­και τις ευρύτερες ιδέες που υποκρύπτονται πίσω από αυτές­ με θεωρητικά σχήματα και ιδέες άλλων επιφανών κοινωνιολόγων: του Κ. Marx, του Ε. Durkheim και του Τ. Parsons. Με την αντιπαραβολή και τη σύγκριση ο φιλελευθερισμός, ο ατομοκεντρισμός (με άλλα λόγια, η αποδοχή ενός κοινωνιολογικού νομιναλισμού), η άποψη της κοινωνικής δράσης (που αποκλείει συστηματοκεντρικές και λειτουργιστικές θεωρήσεις) και η άρνηση των ιστορικών νομοτελειών του Weber φωτίζονται πληρέστερα.


Ο Πανταζής Τερλεξής συνολικά επιτυγχάνει να αποκαλύψει με πειστικό τρόπο το βαθύτερο νόημα της βεμπεριανής κοινωνιολογίας, που δεν παρασύρεται ούτε από «ειδυλλιακές» ουτοπίες με κεντρικό στροφέα τη θεοποίηση της ομάδας ούτε από αισιόδοξες προβλέψεις μιας ατομοκεντρικής και εκλογικευμένης καπιταλιστικής πραγματικότητας. Ο Weber καθορίζει εννοιολογικούς άξονες, επισημαίνει προβλήματα, αναλύει φαινόμενα, διαχωρίζει αξιολογικές κρίσεις και γεγονότα, πιθανολογεί εξελίξεις και αποφεύγει νομοτελειακές βεβαιότητες. Θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και απαισιόδοξος. Ένα πάντως είναι βέβαιο: σώζει και δικαιώνει την κοινωνιολογία ως συνολικό εγχείρημα εξήγησης και κατανόησης του φαινομένου της κοινωνικής συμβίωσης και των πολιτιστικών της δημιουργημάτων.

Φίλιππος Νικολόπουλος, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 14-01-2001