Ιστορία του Βυζαντίου

Η "Ιστορία του Βυζαντίου" που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα στη Βρετανία από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης αποτελεί ένα πλήρες, μεστό και τεκμηριωμένο συλλογικό έργο για το Βυζάντιο. Ένα βιβλίο που αφηγείται το μακρύ ταξίδι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την ιστορία της από τον 4ο έως και τον 15ο αιώνα, από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρι την Άλωση. Τα κεφάλαιά του, που καθένα τους αποτελεί και μια ξεχωριστή πρωτότυπη πραγματεία, είναι γραμμένα με γλαφυρότητα και σαφήνεια από διεθνούς κύρους επιστήμονες ενώ η διάρθρωσή του φέρει τη σφραγίδα του καθηγητή Cyril Mango - η δομή των κεφαλαίων επιτρέπει τη συνύπαρξη της αφήγησης των γεγονότων (πολέμων, εκκλησιαστικών ερίδων, δυναστικών ιστοριών) με την περιγραφή του χώρου και των ανθρώπων, του κοινωνικού ιστού και της καθημερινής ζωής.
Η πλούσια εικονογράφηση του τόμου, εικόνες μνημείων, τόπων και έργων τέχνης με τον αντίστοιχο σχολιασμό, αλλά και τα διαγράμματα και οι χάρτες που συνοδεύουν το κάθε κεφάλαιο καθιστούν το έργο εύληπτο, και ταυτόχρονα γοητευτικό, ικανό να εξάψει το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Με σεβασμό στον πολιτισμό που συνέδεσε τον αρχαίο με τον σύγχρονο κόσμο, διαμόρφωσε τη νεώτερη εποχή και επηρέασε βαθιά Ανατολή και Δύση, οι συνεργάτες αυτής της έκδοσης παρουσιάζουν μια ζωντανή εικόνα της ακμής και της παρακμής του Βυζαντίου.


«Μια εξέχουσα ομάδα κορυφαίων επιστημόνων αφηγείται την ιστορία του λαού και της πολιτικής, της θρησκείας, του πολιτισμού, του εμπορίου του Βυζαντίου και της κληρονομιάς του που διαμόρφωσε τόσο τις ανατολικές όσο και τις δυτικές κοινωνίες.»

The Independent
Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Για τον Ελληνα που γαλουχήθηκε με γενναίες δόσεις αρχαιογνωσίας, η βρετανική ματιά των δώδεκα πανεπιστημιακών αυτού του βιβλίου είναι εξαγνιστική, καθ' ότι για πρώτη φορά παιγνιώδης. Αλλά και για τους ιστορικούς ανά τον κόσμο, που προσπαθούν εδώ και καιρό να ανατρέψουν τη διάσημη ρήση του ποιητή Yeats «Μεγαλειώδες Βυζάντιο [...] όπου τίποτα δεν αλλάζει», ο Mango επιφυλάσσει ευχάριστες εκπλήξεις.

Ιδού πώς γίνεται αυτό: κατ' αρχάς η Κωνσταντινούπολη παρέμεινε ως η «Βασιλεύουσα Πόλη» όχι για τους επόμενους 11, αλλά 16 αιώνες, αν συνυπολογίσουμε και τους πέντε αιώνες υπό τους οθωμανούς σουλτάνους. Ηδη σημειώσαμε μαζί με τον Mango μια επιμήκυνση των ορίων της υπό εξέταση περιόδου. Επειτα οι διάδοχοι του Κωνσταντίνου συνέχισαν να θεωρούν τους εαυτούς τους ως τους νόμιμους αυτοκράτορες της Ρώμης, ακριβώς όπως και οι υπήκοοί τους συνέχισαν να αυτοαποκαλούνται «Ρωμαίοι», ακόμη και όταν είχαν προ πολλού πάψει να χρησιμοποιούν τη λατινική γλώσσα... Και αυτό διήρκεσε περισσότερο από όσο φανταζόμαστε. Ακόμη και ο Μιχαήλ Ψελλός, τον 11ο αιώνα, έγραψε στο δικό του εγχειρίδιο Ιστορίας ότι «ο Αύγουστος, περισσότερο και από τον Κωνσταντίνο, ήταν το πρόσωπο-κλειδί, καθώς η βασιλεία του συνέπεσε με την ενσάρκωση του Χριστού, το κεντρικό συμβάν της παγκόσμιας ιστορίας». Θεωρούσε δηλαδή τον εαυτό του, απόγονο των Ρωμαίων. Παρ' όλα αυτά, γνωρίζουμε ότι η παιδεία του Ρωμαίου Μιχαήλ Ψελλού ήταν ελληνική. Ο Mango από την πλευρά του θα το θέσει αλλιώς: «Η διεκδίκηση της ρωμαϊκότητας άρχισε να φθίνει μόνο κατά την εποχή των Σταυροφοριών, όταν η Ανατολική Αυτοκρατορία και η Δύση αναγκάστηκαν να έρθουν σε σταδιακά αυξανόμενη, αν και άμοιρη αισθημάτων, επαφή. Για τους Δυτικούς, το βασίλειο της Κωνσταντινούπολης ήταν όχι μόνο ξεκάθαρα ελληνικό αλλά και σχισματικό. Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι έλληνες διανοούμενοι αντέδρασαν οικειοποιούμενοι τη δόξα της Αρχαίας Ελλάδας.

«Το βασίλειο της Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο είχε πάψει να υφίσταται από το 1453, χρειαζόταν ένα ιδιαίτερο όνομα και έτσι προέκυψε το επίθετο byzantinus. Ηταν λιγότερο βαρύγδουπο από το constantinopolitanus και είχε έναν ευχάριστο "κλασικό" τόνο». Ηταν επί οθωμανικής κατάκτησης, που άρχισε να γίνεται λόγος για scriptores byzantini, historia byzantina, αν και η πιο πρώιμη εκτεταμένη βυζαντινή ιστορία, με συγγραφέα κάποιον ονόματι Louis Cousin (1672-4), έφερε τον τίτλο Histoire de Constantinople. Το πρώτο αγγλικό βιβλίο που έφερε στον τίτλο του τη λέξη Byzantine ήταν, σύμφωνα με την έρευνα του Mango, το 1853, στα χρόνια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους!

Κατόπιν τούτων, οι συγγραφείς του έργου προσπερνούν εν τάχει γιγάντιες συγκρούσεις. Τα κεφάλαια καλύπτουν χρονολογικές περιόδους, από την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως τον ελληνοφραγκικό πολιτισμό, αλλά εξετάζουν περισσότερο τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής, των γραμμάτων και της τέχνης. Και στέκονται σε συγκεκριμένα παραδείγματα προσώπων για να εξηγήσουν πώς ένα συνονθύλευμα εθνοτήτων αυτοπροσδιοριζόταν μέσω μιας αυτοκρατορίας σε διάφορες στιγμές της καθημερινότητας: «Στην περίπτωση του Κεκαυμένου, για παράδειγμα, έχουμε έναν συνταξιούχο στρατιωτικό αρμενογεωργιανής καταγωγής μ' ένα φαινομενικά καθ' όλα ελληνικό όνομα (ο «Καμένος»)...»

Οσον αφορά το Ισλάμ, φαινόταν ότι μπορούσε να επιτύχει το ίδιο, αλλά δεν τα κατάφερε. Οπως σημειώνει ο Robert Hoyland στο τέταρτο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου: «Η ένταξη στους κόλπους του Ισλάμ μιας τεράστιας ποικιλίας λαών, από τόσο διαφορετικές φυλές και με τόσο διαφορετικές θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις, προσέδωσε εξαιρετική ποικιλομορφία και ζωντάνια στον αναδυόμενο μουσουλμανικό κόσμο και έφερε το Βυζάντιο αντιμέτωπο με έναν νέο και σφριγηλό πολιτισμό που έπαιρνε σάρκα και οστά στις ίδιες τις πρώην επαρχίες του». Ομως το Βυζάντιο παραμένει το μόνο οργανωμένο κράτος δυτικά της Κίνας που διέθετε αδιάλειπτη ιστορική παρουσία από την αρχαιότητα μέχρι την αυγή της σύγχρονης εποχής και δεν κατακερματίστηκε, όπως η αυτοκρατορία των Αββασιδών. Ισως τελικά, ο όρος byzantinus να κρύβει πολλά μυστικά ακόμη.



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

Το ΒΗΜΑ, 18/02/2007