Η ιστορία της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό Ι

Στον τόμο αυτό επιχειρήσαμε να καταγράψουμε και να ανιχνεύσουμε τη διαδρομή που ακολούθησαν οι Μινωίτες, οι Μυκηναίοι και όλοι οι Έλληνες γενικότερα, από την πρώιμη εποχή του Χαλκού ώς το τέλος της Ελληνικστικής περιόδου: αναφορικά με τη μέθοδο και τον τρόπο ταξινόμησης και διαφύλαξης της έγγραφης παράδοσής τους -είτε πρόκειται για τις πήλινες πινακίδες που αντανακλούν τα έργα και τις ημέρες της αγροτικής ζωής, είτε για τα παπύρινα βιβλία στα οποία παγιώθηκαν τα μεγάλα ποιητικά και φιλοσοφικά επιτεύγματα της κλασικής εποχής, όπως και το σύνολο της πνευματικής παράδοσης ώς τα χρόνια των Νεοπλατωνικών και των σχολιαστών του Αριστοτέλη. Οι καταγραφές όπως και τα συγγράμματα αυτά που κατατέθηκαν σε κάθε μορφής «βιβλία»: πήλινες πινακίδες, δίπτυχα και πολύπτυχα, όστρακα, περγαμηνές, παπύρινα φύλλα και κυλίνδρους θησαυρίστηκαν σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, οι οποίοι μνημονεύονται ως: δημόσια γράμματα, χρεωφυλάκιον, γραμματείον, γραμματοφυλάκιον, συγγραφοφυλάκιον, βιβλιοθήκες. [...]

Κ. Στάικος

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο κόσμος υπάρχει για να καταλήξει σ' ένα βιβλίο είπε ο Μαλαρμέ. Εχοντας πεισθεί από την αλήθεια τούτης της ρήσης ο ρέκτης εκδότης Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος προχώρησε στην έκδοση ενός κοπιώδους έργου υπό τον τίτλο «Η ιστορία της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό» και υπότιτλο «Από τον Μίνωα στην Κλεοπάτρα».

Κινούμενος από το πάθος της αναζήτησης, από την αγάπη του για το βιβλίο, διακρινόμενος από την επιστημοσύνη εντομολόγου, οιονεί φλεγόμενος από τον έρωτά του για τη γνώση και το πνεύμα γενικώς, συνέλεξε όλα εκείνα τα στοιχεία που αναδεικνύουν το πολύτιμον της γραφής ως εφαλτήριο για την ίδρυση βιβλιοθηκών. Οι βιβλιοθήκες είναι για το συγγραφέα η μήτρα του πολιτισμού, η διατήρηση της παράδοσης και της μνήμης, η αντανάκλαση των επιτευγμάτων του ανθρώπου. Για τούτο προσπάθησε να καταγράψει και να ανισχνεύσει τη διαδρομή που ακολούθησαν οι Μινωίτες, οι Μυκηναίοι και όλοι εν γένει οι Ελληνες από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού έως το τέλος της Ελληνιστικής Εποχής.

Πρόκειται για μια εντυπωσιακή διαδρομή βασιμένη σε άπειρες πηγές (επιγραφές, χειρόγραφα, παπύρους, περγαμηνές, μελετητές, αρχαιολόγους, επιγραφολόγους, αρχιτέκτονες κ.λπ.), οι οποίες φανερώνουν (φέρνουν στο φως) την αγωνία-προσπάθεια του ανθρώπου να επικοινωνήσει, να ψελλίσει κατ' αρχάς τη φωνή του, το πάθος του, να μιλήσει για τον εαυτό του και τον κόσμο που τον περιβάλλει, να αναγνωρισθεί ως είδος και εν συνεχεία να τεχνουργήσει, να πετάξει πιθανώς. Και είναι γνωστός, από προηγούμενες εκδόσεις, ο σεβασμός του συγγραφέα προς τις πηγές (του), όταν μάλιστα δεν διστάζει να ζητήσει την αρωγή επιστημόνων και ειδικών για να τεκμηριώσει τα γραφόμενά του.

Είναι θαυμαστή η ιστορία του γραπτού λόγου παρά την αντίρρηση και τους ενδοιασμούς του Πλάτωνος (Φαίδρος) ότι «η χρήση της γραφής αποσυνδέει τους ανθρώπους από την εξάσκηση της μνήμης, υποχρεώνοντάς τους σε πλήρη εξάρτηση από τα σύμβολα». Οι φόβοι του έγιναν ανεμώλια έπη μετά την «εισβολή» στην πνευματική ζωή των Σοφιστών, οι οποίοι κατέστησαν το βιβλίο τον ισχυρότερο σύμμαχό τους στην προσπάθειά τους να πείσουν ότι είναι ικανοί να απαντήσουν σε κάθε ερώτημα. Αλλά, βεβαίως, η ιστορία του βιβλίου, της διαφύλαξης και διατήρησής του είχε ξεκινήσει, στην Ελλάδα, τουλάχιστον μία χιλιετία νωρίτερα, από τις πήλινες ενεπίγραφες πινακίδες της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.

Στην έκδοση, σε πέντε εκτενή κεφάλαια, παρουσιάζονται το χρονικό και οι λόγοι που οδήγησαν στην εξέλιξη των μικρών αρχειακών βιβλιοθηκών σε μνημειακές βιβλιοθήκες της ελληνιστικής εποχής.



Μινωμυκηναϊκός πολιτισμός



Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι γραφές και τα αρχεία κατά την Εποχή του Χαλκού (3000-1100 π.Χ.), δηλαδή κατά το μινωικό και μυκηναϊκό πολιτισμό. Τα «αρχεία» τόσο στην Πελοπόννησο όσο και στην Κρήτη, την Κύπρο και τη Στερεά Ελλάδα δεν επιτρέπουν να γίνει λόγος για επίπεδο αρχειονομίας παρά για μικρές συγκριτικά ενότητες πινακίδων με εφήμερες μάλλον καταγραφές, σε αντίθεση με την Εγγύς Ανατολή. (Στις βιβλιοθήκες της Σιππάρ βρέθηκαν περισσότερο από 60.000 πινακίδες και στα κρατικά αρχεία και το παλάτι της Εμπλα οι πινακίδες που διασώθηκαν φανερώνουν τα βιβλιοθηκονομικά συστήματα της εποχής, αλλά και τον τρόπο αρχειοθέτησής τους.)

Η γραφή στο Αιγαίο, υποστηρίζει ο συγγραφέας, καθιερώθηκε από τους Μινωίτες, οι οποίοι τη διέδωσαν στη Μεσόγειο, στους Κύπριους και τους Μυκηναίους, παραμένει όμως αναπάντητο εάν το σύστημα των Μινωιτών είναι δάνειο. Το αρχαιότερο σύστημα γραφής που επινόησαν οι Κρήτες υπολείπεται χρονικά κατά περισσότερο από 1.000 χρόνια του σφηνοειδούς γραφικού συστήματος που χρησιμοποιούσαν οι Σουμέριοι περί τα τέλη της 4ης π.χ. χιλιετίας, περίπου 3200 π.Χ.).

Οι συνδυασμοί σημείων πάνω σε σφραγίδες περί το 2500 π.Χ. αποτελούν την εικονογραφική (ή ιερογλυφική) γραφή. Πρόκειται για ιδεογράμματα που απεικονίζουν πρόσωπα ή πράγματα. Στην εξέλιξη η γραφή αυτή θα αποκτήσει φωνητική ισχύ. Χρησιμοποιήθηκε ώς το 1800 π.Χ., παράλληλα πλέον με τη Γραμμική Α' (1850-1450). Ακολουθούν τα συλλαβογράμματα της Γραμμικής Β', που αποκρυπτογραφήθηκε από τον Μίκαελ Βέντριο. Μνημονεύεται εν συνεχεία το άλυτο «τυπογραφικό» μυστήριο του Δίσκου της Φαιστού, η κυπρομινωική γραφή και το κυπριώτικο συλλαβάριο. Γίνεται αναφορά στους γραφείς και τις πινακίδες, στη γραφίδα (είδος λάμας που κατέληγε σε μύτη, από χαλκό ή κόκαλο ή καλάμι), στην επιφάνεια της γραφής, στα αρχειονομικά συστήματα (αρχειοφυλάκια), στα σφραγίσματα (σημερινές ετικέτες).

Αυτό που καταφέρνει ο συγγραφέας είναι να μας δώσει παράλληλα με την εμφάνιση του σπαράγματος της βιβλιοθήκης και μια ιστορία της ίδιας της γραφής, αλλά και πλήθος ιστορικών και αρχαιολογικών στοιχείων για τους πρώτους ελληνικούς πολιτισμούς και την επαφή τους με άλλους, προγενέστερους, της Εγγύς Ανατολής.



Ομηρος - κλασικοί



Στο δεύτερο κεφάλαιο ανιχνεύονται οι δημόσιες, ακαδημαϊκές και ιδιωτικές βιβλιοθήκες στον ελληνικό κόσμο. Εξετάζονται κατ' αρχάς το ομηρικό ζήτημα και οι θρύλοι του και η ομηρική έκδοση στα χρόνια του Πεισίστρατου.

Ο αρχαιότερος, αλλά και ο μοναδικός Κατάλογος που αναφέρεται σε ιδρυτές δημόσιων, ιδιωτικών και ανακτορικών βιβλιοθηκών στον ελληνικό κόσμο μας παραδίδεται από τον Αθήναιο [Δειπνοσοφισταί (,1 3)].

Εξαιρετικού ενδιαφέροντος τα υποκεφάλαια: α) Είχαν προσωπικές ή συντεχνιακές βιβλιοθήκες οι ραψωδοί; β) Οι πρώτες γραπτές συλλογές των φιλοσόφων (το πρώτο ιστορικό παράδειγμα γραπτής φισολοφικής δοξογραφίας αναφέρεται από τον Διογένη Λαέρτιο, ο οποίος μαρτυρεί ότι ο Ηράκλειτος, στα τέλη του 6ου π.χ. αιώνα, κατέθεσε στο ναό της Αρτέμιδος το σύγγραμμά του Περί Φύσεως, άγνωστο αν ήταν πολύπτυχο ή παπύρινο, και το οποίο μετά περίπου 150 χρόνια κατέληξε στον Αριστοτέλη). γ) Από την προφορική στη γραπτή παράδοση. δ) Αποδοχή του ρόλου του βιβλίου. ε) Η συμβολή των Σοφιστών στη διάδοση του βιβλίου (Πρωταγόρας, Πρόδικος). στ) Η δηκτική στάση του Αριστοφάνη απέναντι στους διανοούμενους. ζ) Η πρώτη ιδιωτική βιβλιοθήκη (κατά ειρωνικό τρόπο ανήκει σ' έναν πολέμιό της, τον Πλάτωνα!). η) Ρητορική και βιβλίο (Ισοκράτης, Δημοσθένης). θ) Η διακίνηση του βιβλίου στον ελληνικό κόσμο. ι) Οι φιλοσοφικές σχολές αθηναϊκά κέντρα του βιβλίου (Πλάτων, Αριστοτέλης, Ζήνων), από τα πιο ενδιαφέροντα υποκεφάλαια, με εκτενή αναφορά στη βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη, την αρχιτεκτονική της (!), την «ταλαιπωρία» της, την «ιστορία» της.



Ελληνιστική Εποχή



Εδώ γίνεται αναφορά -σε τι άλλο;- στην Οικουμενική Βιβλιοθήκη των Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια. Τρεις είναι οι λόγοι -γράφει- που οδήγησαν στην εκπληκτική αυτή συγκέντρωση βιβλίων της γραπτής παράδοσης: το μεγάλο άνοιγμα του Ελληνισμού προς την Ανατολή· η αστείρευτη φιλοβιβλική διάθεση που επέδειξαν οι Πτολεμαίοι· η επιβολή της φιλολογικής τέχνης στα λογοτεχνικά κείμενα.

Σύμφωνα με κάποια περσική πηγή, εμπνευστής της Οικουμενικής Βιβλιοθήκης φέρεται να είναι ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος και ιδρυτής της ο Πτολεμαίος Α' ο Σωτήρ. Εξετάζονται όλες οι πηγές, ενδείξεις και θεωρίες γύρω από την ίδρυση, τον εμπλουτισμό και κυρίως την καταστροφή της αλεξανδρινής βιβλιοθήκης. Δίδονται πληροφορίες για την ίδρυση του Μουσείου, τα μέλη του και για τους διανοούμενους που παρέλασαν από τη διεύθυνσή της (Ζηνόδοτος, Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, Ερατοσθένης, Απολλώνιος ο Ειδογράφος, Αρίσταρχος, Καλλίμαχος...).

Ο τελευταίος προχώρησε και στη βιβλιοθηκονομική ταξινόμηση, υποχρεώνοντας έτσι τους υπεύθυνους και σε μια αρχιτεκτονική διευθέτηση των χώρων. Πλήθος είναι οι πληροφορίες για τον εμπλουτισμό της, τις φιλολογικές διαμάχες, τις χριστιανικές αργότερα κ.λπ., και τη μετάβαση από τον κύλινδρο στον κώδικα.

Εντυπωσιάζουν οι σημειώσες αυτού του κεφαλαίου (όπως σε όλα άλλωστε), που παρέχουν μια πλήρη εικόνα εμπλουτισμένη με βιβλιοαναφορές και παραπομπές που ενισχύουν τις γραμμές του κειμένου. Οι σημειώσεις περιλαμβάνονται σε τουλάχιστον είκοσι σελίδες, του κάθε κεφαλαίου, εννοείται.

Και το τέταρτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην Ελληνιστική Εποχή με άλλες μνημειακές, γυμνασιακές και αρχειακές βιβλιοθήκες, με ιδιαίτερη αναφορά στη φημισμένη βιβλιοθήκη της Περγάμου, την πιο σημαντική μετά αυτήν της Αλεξάνδρειας. Ιδρυτής θεωρείται ο Ευμένης Β' (197 π.Χ. και εντεύθεν).

Η αμέσως σημαντικότερη ήταν ίσως εκείνη της Αντιοχείας, πρωτεύουσας του βασιλείου της Συρίας των Σελευκιδών.



Αρχιτεκτονική



Στο τελευταίο κεφάλαιο ο συγγραφέας καταγίνεται με την περιγραφή της τυπολογίας και του εξοπλισμού των αρχειακών και ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών και προτείνεται ένα ομοίωμα με βάση τα λείψανα και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα και φιλολογικές αναφορές.

Πρόκειται για ένα θαυμάσιο ταξίδι στις πρωταρχές του ελληνικού γραπτού Ελληνισμού· ταξίδι ενός γνώστη του θέματος που διήλθε πολλά χρόνια του βίου του (όχι μόνο του επαγγελματικού) συλλέγοντας στοιχεία από τις πιο δύσβατες πηγές του πολιτισμού. Μια άψογη εργασία τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς την τυπογραφική αισθητική τέχνη. Ενας τόμος απαραίτητος σε όλα τα σχολεία της χώρας, αλλά και σε όποιον επιθυμεί να έχει μια πλήρη βιβλιοθήκη, πολύτιμο για τους ερευνητές του μέλλοντος· ένας ύμνος στο βιβλίο και την «πορεία» του ανά τις χιλιετίες.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/04/2003