Η παρακμή της Δύσης ΙΙ - Κοσμοϊστορικές προοπτικές

Η κυκλική θεωρία του Σπένγκλερ δεν καταργεί μόνο το γνώριμο σχήμα περιοδολόγησης της παγκόσμιας ιστορίας: αρχαιότητα, μεσαίωνας, νεώτεροι χρόνοι· δεν προτείνει απλώς μια διαφορετική ερμηνεία της Αναγέννησης, αφού τίποτε από όσα έχουν παρακμάσει δεν μπορεί να αναγεννηθεί· δεν παραμερίζει μόνο την ευρωκεντρική ερμηνεία της παγκόσμιας ιστορίας, που συμπιέζει όλον τον υπόλοιπο κόσμο στα εννοιολογικά κλισέ της. Ίσως το πιο προκλητικό χαρακτηριστικό της, το οποίο εξόργισε τόσο τους φιλελεύθερους όσο και την Αριστερά, όπως ασφαλώς και τους συντηρητικούς που πιστεύουν ότι μπορούν να συντηρούν εσαεί τις "αξίες" τους, είναι η κυκλική-οργανική θνησιγένεια όλων των μορφών του πολιτισμού, η άρνηση του προοδευτισμού, της πίστης στη συνεχή -ευθύγραμμη, τεθλασμένη ή κυματοειδή- πρόοδο. [...] Οι "αλήθειες" του Σπένγκλερ που μας προκαλούν πόνο -ο καθένας θα αναγκασθεί να καταπιεί τέτοιες "πικρές αλήθειες"- δεν αναιρούνται με επιχειρήματα. Η λαχτάρα και η ελπίδα ότι μπορεί να σπάσει η μοιραία κυκλική πορεία της ώς τώρα ιστορίας, αφού ακόμη και η γραμμική δεν είναι ανοδική, ο ισχυρισμός ότι μπορεί να επιτευχθεί στο μέλλον κάτι που ώς τώρα δεν υπήρξε, δηλαδή η πρόοδος: ειρήνη, ελευθερία, δικαιοσύνη και -γιατί όχι;- ευτυχία, δεν αποδεικνύεται με επιστημονικά επιχειρήματα, αλλά με ιστορικές πράξεις των συνειδητών και υπεύθυνων υποκειμένων, μιας και δεν αποτολμά κανείς αυτή τη στιγμή τη λέξη επανάσταση. Μόνο τότε θα διαψευσθεί πραγματικά η θεωρία του Σπένγκλερ. Μπροστά σε μια τέτοια ανθρωπιά θα ωχριά ακόμη και η γλαφυρή οξυδέρκειά του.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οσο μεγάλη και να είναι η ώς τώρα μεταφραστική προσφορά του Λευτέρη Αναγνώστου (του χρωστάμε ήδη τις μόνες έγκυρες μεταφράσεις του Φρόιντ και μερικά από τα σημαντικότερα έργα της Σχολής της Φραγκφούρτης), με τούτο το τελευταίο του επίτευγμα κερδίζει μια θέση που ελάχιστοι Ελληνες μεταφραστές θεωρητικών κειμένων θα μπορούσαν να διεκδικήσουν. Φτάνει να φυλλομετρήσει και μόνο κάποιος τις 1.260 σελίδες αυτού του γιγαντιαίου έργου για να διαπιστώσει τι είδους παγίδες καραδοκούν το μεταφραστή και τι εύρος γνώσεων απαιτείται για να αντεπεξέλθει με στοιχειώδη έστω συνέπεια στο καθήκον του -και αυτό πριν μιλήσουμε για τις σπάνιες υφολογικές αρετές που συνιστούν ένα από τα εντυπωσιακά γνωρίσματα του εωσφορικού αυτού Γερμανού στοχαστή, και που από τη διάσωσή τους εξαρτάται η επιτυχία κάθε σχετικής μεταφραστικής απόπειρας...

Ξεκίνησα κάπως ανορθόδοξα με τη μετάφραση, επειδή ίσως το έργο του Σπένγκλερ δεν χρειάζεται εισαγωγή: ένα από τα λίγα βιβλία-θρύλους του εικοστού αιώνα με το οποίο νιώθει κανείς εξοικειωμένος πολύ πριν το διαβάσει στη γλώσσα του, και ίσως πριν το διαβάσει καν. Ο Σπένγκλερ είχε ανάμεσα στους επαγγελματίες ιστορικούς μόνο έναν πραγματικό μαθητή: τον Arnold Toynbee. Ωστόσο, το πνεύμα του ζει αναγνωρίσιμο και καρποφορεί σε αναρίθμητους στοχαστές του αιώνα, και κατεξοχήν σε κάποιους οι οποίοι μπορεί και πρέπει να εκλαμβάνονται ως φιλοσοφικοί του αντίπαλοι: κάποτε θα πρέπει να εκτιμήσουμε πόσος Σπένγκλερ υπάρχει μέσα στη Διαλεκτική του Διαφωτισμού των Χορκχάιμερ και Αντόρνο, στην αισθητική του ίδιου του Αντόρνο και στη μιμητική θεωρία για τη γλώσσα τού Βάλτερ Μπένγιαμιν, στη χαϊντεγκεριανή σύλληψη της ιστορικότητας και στις φαινομενολογικές - ερμηνευτικές ανασυγκροτήσεις του πολιτισμικού ορίζοντα, στην ερμηνευτική ανθρωπολογία, στην επιστημολογία του Michel Serres, στην κριτική της δυτικής μεταφυσικής ως φωτολογίας από τον Ζακ Ντεριντά, στην κοινωνιοβιολογία και στη «δεξιά» οικολογία ορισμένων ομάδων της Νέας Εποχής, και ακόμα στη σκέψη ενός φάσματος Ελλήνων στοχαστών, από τον Ιωνα Δραγούμη ώς τον Παναγιώτη Κονδύλη.

Το σκάνδαλο που αντιπροσώπευε για την εποχή της η σκέψη του Σπένγκλερ δεν οφείλεται τόσο στην ιδιάζουσα φιλοσοφική του κοσμοαντίληψη, που ήταν αρκετά συγγενής με έναν βιταλισμό τύπου Μπεργκσόν ή, ακόμη χαρακτηριστικότερα, τύπου Κλάγκες, όσο στο υπερανθρώπινο σχεδόν εύρος των γνώσεών του -στα μαθηματικά και στη φυσική, στη βιολογία και στην ιστορία, στην οικονομία και στην πολιτική, στη θρησκεία και στη λογοτεχνία, στην αρχιτεκτονική, στη ζωγραφική και στη μουσική- και προπαντός στην ασύγκριτη ικανότητά του να τα πλέκει σφιχτά όλ αυτά σε μιαν αφήγηση γεμάτη δραματικές κορυφώσεις και εκπλήξεις, που ανέτρεπε όλους τους κοινούς τόπους της αναιμικής και στείρα εξειδικευμένης ακαδημαϊκής λογιοσύνης. Αισθητική στη βαθύτερη ουσία της μια τέτοια ικανότητα, επέτρεπε στον Σπένγκλερ να βλέπει αόρατους στα μάτια των άλλων δεσμούς ανάμεσα στα ευκλείδεια μαθηματικά, στην αρχιτεκτονική του δωρικού ναού και στην πολιτική οργάνωση του ελληνικού άστεως, ή ανάμεσα στον απειροστικό λογισμό, στο γοτθικό τόξο, στη μουσική πολυφωνία και στην επεκτατικότητα της καπιταλιστικής επιχείρησης. Κυρίως έδειξε με συντριπτικό τρόπο ότι όλες οι λεγόμενες επιστημονικές «αλήθειες», όπως και τα θεολογικά δόγματα στα οποία άλλοι πολιτισμοί ώμνυαν όπως εμείς ομνύουμε σε αυτές, δεν είναι τίποτε άλλο από υφολογικά γνωρίσματα ενός ορισμένου πολιτισμού, ενσαρκώσεις μιας μοναδικής και ανεπανάληπτης «ψυχής» προορισμένα να συρρικνωθούν και να εξαφανιστούν αμετάκλητα μαζί με το μαρασμό εκείνης.

Υπάρχει εδώ μία κυκλική όπως λέμε, φιλοσοφία της ιστορίας, στηριγμένη σε μια πανίσχυρη νατουραλιστική μεταφορά: οι πολιτισμοί είναι οργανισμοί που γεννιούνται, αναπτύσσονται, κυριαρχούν, παρακμάζουν και πεθαίνουν -και η Ιστορία είναι ακριβώς η βιογραφία τους. Αυτό το θουκυδίδειο, και ουσιαστικά πεσιμιστικό όραμα της ιστορίας έρχεται σε δραματική ρήξη με όλες τις αισιόδοξες ιστορικές αφηγήσεις του διαφωτισμού (περιλαμβανομένου κι ενός «ορθόδοξου» μαρξισμού) των οποίων η προσήλωση σε μια σταθερή έννοια «προόδου» είναι βαθύτατα χρεωμένη στην ιουδαιοχριστιανική γραμμική αντίληψη της ιστορίας· προφήτης αυτής της ανησυχητικής ρήξης με την κυρίαρχη ιστορική ματιά του αστικού κόσμου, εκείνος που πρώτος τόλμησε να διαβάσει τη δυτική ιστορία ως πορεία όχι προόδου αλλά εκφυλισμού και παρακμής, είναι βεβαίως ο Νίτσε -και ακριβώς ο Νίτσε είναι ο ένας από τους δύο θεωρητικούς προδρόμους που αναγνωρίζει ο Σπένγκλερ. Αξίζει να πούμε ότι το μάθημα του Νίτσε (παράλληλα μ εκείνο του Φρόιντ) δεν θα αφήσει άθικτη ούτε τη νέα μαρξιστική φιλοσοφία της ιστορίας που ανασυγκροτείται στον εικοστό αιώνα από τη Σχολή της Φραγκφούρτης, η οποία είναι πλέον μια πεσιμιστική φιλοσοφία της ιστορίας, δύσπιστη απέναντι σε κάθε αφησυχαστικό όραμα προόδου. Η διαφορά ωστόσο του Σπένγκλερ από τον Νίτσε είναι ότι στον Νίτσε υπάρχει ακόμη μια προοπτική οικουμενικής ιστορίας, ενώ στον Σπένγκλερ αυτή κερματίζεται σε παράλληλες, ασύμμετρες, αέναα επανεκκινούμενες και αφανιζόμενες «ιστορίες»: βιογραφίες ακριβώς των διακριτών και εφήμερων οργανισμών που είναι οι μεμονωμένοι πολιτισμοί, οι οποίοι γεννιούνται και σβήνουν σαν κύματα στη θάλασσα...

Αν εξαιρέσουμε την «πρωτογενή ανθρωπότητα» της οποίας την ιστορία είναι δύσκολο ν ανασυγκροτήσουμε, ο Σπένγκλερ κατονομάζει οκτώ τέτοιους μείζονες πολιτισμούς: Αιγυπτιακός, Ασσυροβαβυλωνιακός, Ινδικός, Κινεζικός, Μεσαμερικανικός, Απολλώνιος, Μαγικός και Φαουστικός. Πίσω από τα αινιγματικά ονόματα των τριών τελευταίων -που ενδιαφέρουν και περισσότερο το συγγραφέα- κρύβονται ο κλασικός ελληνικός, ο πολιτισμός της Εγγύς Ανατολής με τη μυστηριακή - απολυτρωτική του δεσπόζουσα, που κορυφώνεται στις μονοθεϊστικές πίστεις και στα λαμπρά πολιτισμικά επιτεύγματα των Αράβων, και ο νεότερος δυτικός, που ξεκινάει από το δέκατο αιώνα μ.Χ. με δεσπόζουσες τις γοτθικές και βορειοευρωπαϊκές επιρροές. Ο χριστιανισμός διαιρείται στα δύο, καθώς το ορθόδοξο ανατολικό κομμάτι του εντάσσεται στο μαγικό πολιτισμό της Ανατολής (όπως και η όψιμη αρχαιότητα εν γένει), ενώ ο γοτθικός χριστιανισμός υπάγεται στον ευρωπαϊκό «φαουστικό» κύκλο. Ο κύκλος ζωής όλων των πολιτισμών ανασυγκροτείται από τον Σπένγκλερ, σαν μια διαλεκτική της «ψυχής» και των μορφών τους: υπάρχει κάτι σαν τη σπερματική πρωτο-μορφή του Γκέτε (ο Γκέτε είναι ο άλλος μεγάλος και αναγνωρισμένος πρόδρομος του Σπένγκλερ) η οποία ωθείται από μια παρόρμηση για εξωτερίκευση, και με τον τρόπο αυτό παράγει όλες τις ιδιάζουσες μορφές που χαρακτηρίζουν έναν πολιτισμό στην πορεία της ανάπτυξης και του μαρασμού του. Ετσι, αφού όλοι οι πολιτισμοί είναι καταδικασμένοι να ακολουθούν τον ίδιο επαναλαμβανόμενο ζωτικό κύκλο, μπορεί κάποιος να διαπιστώνει διαρκώς οριζόντιες αντιστοιχίες που αντανακλούν δομικώς (ή εξελικτικώς) ανάλογα στάδια στις τροχιές οιωνδήποτε πολιτισμών.

Η κύρια αντιστοιχία, που αξιοποιείται από τον Σπένγκλερ ως παράδειγμα για όλες τις άλλες, είναι αυτή ανάμεσα στον απολλώνιο και το φαουστικό τύπο πολιτισμού. Ευνόητο, αφού εκείνο που κυρίως ενδιαφέρει είναι το πεπρωμένο του «δικού μας», νεότερου δυτικού πολιτισμού και, βεβαίως, η σύγκριση ή αντιπαράθεση με τον κλασικό ελληνικό πολιτισμό συνιστά πάγιο πνευματικό ανακλαστικό της ευρωπαϊκής -και ιδίως της γερμανικής- λογιοσύνης.

Αντιστοιχία και σύγκριση στη γλώσσα του Σπένγκλερ σημαίνει να επισημανθούν αφενός οι αναλογίες των διαφόρων σταδίων τους, αφετέρου η ριζική διαφορετικότητα της «ψυχής» τους. Ο απολλώνιος πολιτισμός είναι στατικός, κλειστός, χωροποιητικός, αγαπάει τα διακεκριμένα σχήματα και τα καθαρά περιγράμματα· ο φαουστικός πολιτισμός είναι δυναμικός, ανοιχτός, χρονικός, επιθυμεί την απεριόριστη επέκταση και τη διαστολή στο άπειρο. Διακρίνονται, θα έλεγε κανείς, όπως τα γνωστά βιταλιστικά δίπολα μηχανικό/ζωικό, ανόργανο/οργανικό, κατατμητικό/ολοποιητικό, νοητικό/ενορατικό, κ.ο.κ. Η κρισιμότερη όμως διάγνωση του Σπένγκλερ είναι ότι αυτός ο μεγάλος φαουστικός πολιτισμός (ο «δικός μας» πολιτισμός, την αίσθηση υπεροχής του οποίου έναντι των άλλων πολιτισμών δυσκολεύεται να κρύψει) διάνυσε ήδη το μεσουράνημά του κάπου ανάμεσα στο δέκατο πέμπτο και το δέκατο όγδοο αιώνα, και τώρα βρίσκεται στη φάση της αναπόφευκτης παρακμής του - εξού και ο εμβληματικός τίτλος του βιβλίου. Η διαγνωστική των σύγχρονων παθολογιών του δυτικού κόσμου είναι από τα πιο διορατικά κομμάτια του έργου, των οποίων η αξία διατηρείται ακέραιη ακόμα και σ ένα θεωρητικό πλαίσιο εντελώς διαφορετικό από εκείνο του Σπένγκλερ: το στείρο πνεύμα του τεχνικισμού και του επιστημονικού αντικειμενισμού, οι ανυπέρβατοι ανταγωνισμοί οικονομίας και πολιτικής, οι καταστροφικές όψεις της μαζικής δημοκρατίας είναι μερικά μόνο από τα ζητήματα όπου ο συγγραφέας μάς χαρίζει ορισμένες εξαιρετικά γόνιμες ενοράσεις. Ως αυταρχικός και αμετανόητος λάτρης της ισχύος (αυτό είναι το πραγματικό ιδεολογικό νόημα του άκαμπτου νατουραλισμού του), παράλληλα ή ταυτόχρονα με τον ώμο του ρεαλισμό, δεν έχει άλλη διέξοδο, καταλήγοντας, από έναν ύμνο στην υπαρξιακή αποφασιστικότητα και την επίκληση ενός νέου καισαρισμού που θα καθυποτάξει το χρήμα και τις διαλυτικές ροπές της μάζας, χαρίζοντας μια ενδεχόμενη προθεσμία ζωής σε έναν πολιτισμό που έχει εμφανώς εξαντλήσει το ιστορικό του πεπρωμένο.

Η έκκλησή του υπήρξε ίσως προφητική· αυτό όμως, αντίθετα με τις προσδοκίες του, μοιάζει να επισπεύδει αποφασιστικά την πορεία μας ως πολιτισμού προς το θάνατο.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/05/2004