Δεν ήξερες δεν ρώταγες

Ένας ορκισμένος εργένης βρίσκεται παντρεμένος με μια τριαντάρα φεμινίστρια. Εκείνος χάνει τον ύπνο του κι εκείνη συλλαμβάνει παιδί. Ο ήρωας δοκιμάζει κάθε είδους θεραπεία για τις αϋπνίες του, όμως χωρίς αποτέλεσμα. Ένα βράδυ που περιφέρεται καπνίζοντας μες στο σπίτι, συναντάει τον Διάβολο. Ο τελευταίος υπόσχεται να τον βοηθήσει στο πρόβλημά του, μονάχα που θέλει κάποιο αντάλλαγμα. Όχι, δεν ζητά τη ψυχή του πρώην εργένη, απλώς να βοηθήσει έτσι ώστε η Σάρα_ Η Σάρα είναι νεαρή Μάρτυρας του Θεού και τυχαίνει εκείνο τον καιρό να είναι και ερωμένη του ήρωα. Το συμβόλαιο συνάπτεται. Μένει να εκτελεστεί.

Στο μεταξύ, η φεμινίστρια Μόιρα περνάει τις διακυμάνσεις της εγκυμοσύνης. Πότε γλυκιά σαν αγγελούδι, πότε ξινή σα φίδι. Δεν παύει να πιστεύει ότι ο άντρας της την απατά. Ζηλοτυπεί σα Μήδεια, στενάζει σαν Οθέλλος. Και ησυχία δεν βρίσκει.

Την ιστορία ανάμεσα στον ήρωα και τη γυναίκα του παρακολουθούμε κατά ένα μεγάλο μέρος από την οπτική του εμβρύου που κρυφακούει - θέλοντας και μη - μες απ_ την κοιλιά της μάνας και ταυτόχρονα αναπολεί τη ζωή του στον άλλο κόσμο.

Η Σάρα πάλι απ_ τη μεριά της έχει έναν φίλο παιδικό, επίσης Μάρτυρα του Θεού, που απαυδισμένος από τις στερήσεις του στενού του κύκλου, φεύγει για την Ινδία. Δοκιμάζει να βρει το δρόμο του μες στο άσραμ ενός ντόπιου γκουρού. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, πεθαίνει από ελονοσία. Ο θάνατος αυτός κλονίζει την πίστη της Σάρας στο Θεό και την κάνει εύκολο θύμα του Αντιπάλου. Ο ήρωας έχει βρει το εκτελεστικό του όργανο. Θα βρει και τον ύπνο του;





ΚΡΙΤΙΚΗ



Καλά δεν ήξερες... δεν ρώταγες; Αμείλικτο το ερώτημα απευθύνεται προς νυμφευμένους, προ πάντων προς όσους επί σειρά ετών εγεύθησαν τον εργένικο βίο. Μετά την έκδοση του πολυσέλιδου μυθιστορήματος του Αρη Σφακιανάκη, προσφορά του συγγραφέα προς ομοιοπαθείς, το ερώτημα θα μπορούσε να πάρει τη μορφή: Καλά δεν ήξερες... δεν διάβαζες Σφακιανάκη; Ωστόσο τον αναγνώστη, εργένη ή έγγαμο, αλλά εραστή της ελληνικής πεζογραφίας, τον βασανίζει, τον τελευταίο καιρό όλο και συχνότερα μια διαφορετική απορία, την οποία και θα ήθελε κάποτε να υποβάλει στους νεότερους συγγραφείς.

Καλά δεν ήξερες... δεν ρώταγες πώς γράφεται ένα μυθιστόρημα; Απορία γενικότερης φύσεως για εκείνους τους συγγραφείς ­ και τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν επικινδύνως ­ που αποφασίζουν πως η λύση στο υπαρξιακό τους πρόβλημα ως λογοτέχνες είναι ένα μυθιστόρημα τριακοσίων και πλέον σελίδων, αφού η ανεκτικότητα του εκδότη, ιδίως προς τους νεότερους είναι δεδομένη. Το ερώτημα κατ' εξοχήν αφορά όσους έχουν διατρίψει επί δεκαετία και πλέον στον χώρο της λογοτεχνίας. Εδώ ισχύουν τα ίδια που ισχύουν και στον γάμο. Αν κάποιος δεν είναι εκ πεποιθήσεως εργένης, ο γάμος αποτελεί τη φυσική απόληξη προς διαιώνιση και του είδους. Παρομοίως, όποιος μεγάλωσε με τα αμερικανικά μπεστ σέλερ, το πολυσέλιδο ανάγνωσμα αποτελεί τη φυσική του κατάληξη. Οταν όμως η αρχή γίνεται με λογοτεχνικά νάματα, η έκπτωση στοιχίζει.

Στις αρχές της δεκαετίας του '80 παρουσιάστηκε μια σφριγηλή ομάδα συγγραφέων που μόλις και είχαν συμπληρώσει τα 20. Με εξασφαλισμένο εκδότη και όχι ιδίοις αναλώμασιν, δημοσίευσαν μια πρώτη ισχνή συλλογή διηγημάτων ή και μια νουβέλα. Και οι κριτικοί όπως και πρεσβύτεροι λογοτέχνες τους υποδέχθηκαν ενθουσιωδώς ως φερέλπιδες λογοτεχνικές γραφίδες. Στη εικοσαετία που ακολούθησε, συνέχισαν να παρουσιάζουν λογοτεχνικά διαπιστευτήρια, άλλοτε ισχυρότερα και άλλοτε ασθενέστερα. Σε αυτήν την ομάδα ανήκουν οι Β. Ραπτόπουλος, Π. Τατσόπουλος, Α. Σφακιανάκης, Φ. Ταμβακάκης και μερικοί ακόμη.

Ουδεμία σχέση με τους εικοσάρηδες που ξεμύτισαν μια δεκαετία αργότερα και από μιας αρχής ήταν φανερό πως επεδίωκαν το εμπορικό βιβλίο, γυρίζοντας την πλάτη στη λογοτεχνία. Εκείνη, λοιπόν, την ομάδα της δεκαετίας του '80, τους εκ πεποιθήσεως λογοτέχνες, ξαφνικά στα σαράντα τους, δείχνει να τους ενδιαφέρει η συγγραφή μπεστ σέλερ. Και καλά, με έναν γάμο κάπως ξεμπλέκεις, το αγοραίο όμως βιβλίο, που δεν αποκλείεται να εξελιχθεί και σε τηλεοπτικό σενάριο, μένει στίγμα ανεξίτηλο.

Ας ανακεφαλαιώσουμε, επί τροχάδην, τη θητεία του Α. Σφακιανάκη στη λογοτεχνία. Με επιδράσεις από τους γάλλους υπερρεαλιστές και τους Αμερικανούς της σκοτεινής περιπέτειας, οι δύο πρώτες συλλογές διηγημάτων. Το 1981, «Οταν βρέχει και φοράς παπούτσια κόλετζ», το 1984, «Οι παράξενες συνήθειες της οικογένειας Μόρφη». Αλλόκοτες ιστορίες όπου κυριαρχούν οι ερωτόληπτες φαντασιώσεις· είδος που ποτέ δεν αφθονούσε στην ντόπια παραγωγή. Επεται το 1990, ένα πρώτο μυθιστόρημα, «Ο τρόμος του κενού». Παρωδία αυτοβιογραφίας, λελογισμένης έκτασης, όπου και υποχωρούν οι ξένες επιρροές. Ωστόσο, το μυθιστόρημα υστερεί σε σχέση με τα διηγήματα, καθώς προσγειώνει την αφήγηση σε κοινότοπες ερωτικές εμπειρίες. Ο συγγραφέας ανακτά το χαμένο έδαφος, το 1993, επανερχόμενος στον χώρο του διηγήματος. Μια συλλογή δεκατριών διηγημάτων, «Η νόσος των κινέζικων εστιατορίων», πραγματεύεται τη γυνοφοβία, με πρωταρχικό ατού, το χιούμορ και την έπαρση του αφηγητή.

Το καινούργιο δεύτερο μυθιστόρημα του Α. Σφακιανάκη ευτυχεί ακριβώς στο κομμάτι που συγγενεύει με τα διηγήματα. Εμείς θα το παρομοιάζαμε με πλεξίδα φτιαγμένη από τρία νήματα. Κάθε νήμα και μία διήγηση, η οποία και εξελίσσεται σε αυτόνομα κεφάλαια, τοποθετημένα εναλλάξ. Ο κύριος κορμός είναι η εξομολογητική αφήγηση του εργένη, για τον οποίον η συνεύρεση με τις γυναίκες παίρνει τις διαστάσεις ιδεοληψίας. Ηδονικές περιπέτειες που όμως καταλήγουν στο δράμα του γάμου χάρη σε ένα ανεπιθύμητο έμβρυο. Δεύτερο νήμα της πλεξίδας, η ιστορία μιας νεαρής νοσοκόμας, μάρτυρα του Ιεχωβά και ερωμένης του εργένη πριν και μετά την τέλεση του γάμου. Διήγηση ουσιαστικά ανεξάρτητη, που διαδραματίζεται εντός της αυστηρής κοινωνίας των Μαρτύρων του Θεού, με την απόδραση ενός Μάρτυρα στις Ινδίες προς αναζήτηση ενός Γκουρού και το τραγικό τέλος του. Οι κόμβοι της πλεξίδας, δηλαδή οι συνευρέσεις εργένη και νοσοκόμας, μόλις που καλύπτουν τέσσερα από τα συνολικά 45 κεφάλαια.

Τρίτο νήμα, 24 ένθετα επιπλέον κεφάλαια, η ιστορία του εμβρύου, από τη σύλληψη ως τη γέννηση, ευτυχώς μετά την τελετή του γάμου. Η μυθοπλασία επιδιώκει μεταφυσική ατμόσφαιρα, όπως αρμόζει στα τέλη του αιώνα. Ιεχωβάδες, Γκουρού, αλλά και ένα θηλυκό έμβρυο, η πολλοστή ενσάρκωση μιας ψυχής που διανύει, κατά την ινδουιστική παράδοση, κύκλους μετεμψύχωσης.

Δεύτερος συγγραφέας της ομάδας ο Α. Σφακιανάκης, μετά τον Β. Ραπτόπουλο, που γοητεύεται και αυτός από τις υπερφυσικές δυνάμεις. Αν στη «Λούλα» του Β. Ραπτόπουλου καταλυτικό ρόλο παίζει ένας βρικόλακας, στο μυθιστόρημα του Α. Σφακιανάκη την έκβαση ρυθμίζει ο Διάβολος αυτοπροσώπως. Ακριβώς η συμφωνία που συνάπτει ο εργένης με τον Σατανά είναι αυτή που δένει τα τρία νήματα στο ενιαίον της πλεξίδας. Παρωδία του μύθου του Φάουστ· ο ήρωας δεν ζητά να επαναφέρει τη νεότητά του αλλά τον ύπνο του. Και ως αντάλλαγμα, δεν πουλά την ψυχή του στον Διάβολο, αλλά σπρώχνει την πειθήνια ερωμένη του, τη νοσοκόμα, στη διάπραξη τρομοκρατικής ενέργειας και στον θάνατο. Το μυθιστόρημα δεν καλύπτει μόνο ένα ευρύ φάσμα των δυνάμεων του κακού αλλά και ένα πλήθος αφηγηματικών τρόπων. Κάθε νήμα της πλεξίδας και διαφορετικό αφηγηματικό πρόσωπο· πρώτο, δεύτερο, τρίτο, ως το είδος της ημερολογιακής μυθοπλασίας έχει προβλεφθεί. Χαρακτήρες δεν πλάθει το μυθιστόρημα, πέραν του εργένη που έρχεται αυτούσιος από τα διηγήματα. Γελοιογραφικός ήρωας που πρωταγωνιστεί στο κόμικς της ζωής του. Γύρω του συνωστίζονται ερεθιστικά θηλυκά, τα θύματά του. Στο οπισθόφυλλο δηλώνεται πως η τυχερή σύζυγος είναι φεμινίστρια, ωστόσο ο συγγραφέας δεν διακωμωδεί το είδος, απλώς σκιαγραφεί ένα ακόμη θηλυκό, περιορισμένης πνευματικότητας αλλά εκρηκτικής σεξουαλικότητας. Ούτε όμως αντρικοί χαρακτήρες προβάλλουν, μόνο σαραντάρηδες Αθηναίοι, λίγο-πολύ όμοιοι με τον εργένη, το είδος του διανοούμενου γόητος.

Τόπος η Αθήνα στα επίφοβα και αμαρτωλά τέλη του αιώνα, όπως υπογραμμίζουν και τα βιβλικά ονόματα πολλών ηρώων. Αν και η σύνδεση με το γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο παραμένει χαλαρή. Μόλις που αναφέρονται ορισμένα στέκια, χωρίς να αποκλείεται κάποιοι φίλοι του εργένη, όπως ο «τσακιρομάτης Κηρουλάριος» ή ο «Πετρόπουλος, είδος νυκτερινόν, που παρεπιδημούσε κάπου μεταξύ των οδών Βουλγαροκτόνου, Δελφών και Καλλιδρομίου», να παρωδούν συγκεκριμένα πρόσωπα. Ευτυχώς, εκ του μακρόθεν.

Και όμως, για το μυθιστόρημα ισχύει το γνωστό εγκώμιο των μπεστ σέλερ: δεν θα καταφέρετε να το αφήσετε πριν διαβάσετε και την τελευταία σελίδα. Εστω και πηδώντας ικανό αριθμό σελίδων. Και αυτό χάρη στον εργένη, στο λεκτικό του και στο μακάβριο χιούμορ του. Ενας αφηγητής που ξομπλιάζει ερωτικές περιπέτειες κατά τρόπο ερεθιστικό, μακράν της πορνογραφικής ωμότητας που συναντάμε στα υπόλοιπα κεφάλαια του βιβλίου. Αν μόνο ο συγγραφέας αρκείτο στο ένα νήμα της πλεξίδας.



Μάρη Θεοδοσοπούλου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-02-1999