Το φαινόμενο της γραφειοκρατίας Ι

Η γραφειοκρατία αποτελεί καθημερινό βίωμα όλων μας, καθώς διαπερνά και ρυθμίζει όχι μόνο το δημόσιο βίο αλλά και την ιδιωτική μας ζωή. Τη «γνωρίζουμε»· ωστόσο σπάνια αντιλαμβανόμαστε την πολυδιάστατη και βαθύτατα αντιφατική φύση και λειτουργία της. Είτε ως κοινωνοί είτε ως μελετητές του, κατά κανόνα ταυτίζουμε το γραφειοκρατικό φαινόμενο με μία μόνο από τις πολλές όψεις του, αγνοώντας όσες εκφάνσεις του δεν συνάδουν μ' αυτήν ή αναζητώντας τη «μεταρρύθμιση» που θα τις απαλείψει. Τι είναι λοιπόν η γραφειοκρατία; Ένα τεχνικό εργαλείο διοίκησης ή ένας δραστικός μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου και κοινωνικής κυριαρχίας; Ο πλέον ορθολογικός και ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος κοινωνικής οργάνωσης και διαχείρισης ή η ενσάρκωση της απραγίας, της ανευθυνότητας και της αυθαιρεσίας; Η γραφειοκρατική διοίκηση ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τα αιτήματα του κοινωνικού συνόλου; Αναπαράγει και εδραιώνει την ταξική κυριαρχία των κεφαλαιοκρατών; Ή καταλήγει να εξυπηρετεί τα ιδιοτελή -συντεχνιακά και προσωπικά- συμφέροντα των φορέων της; Το παρόν έργο εξηγεί το πώς και γιατί όλες οι παραπάνω, διαφορετικές και αντιθετικές, ιδιότητες της γραφειοκρατίας συγκροτούν μια αδιάρρηκτη ενότητα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το χάρισμα του σημαντικού αυτού έργου της Μελίνας Σεραφετινίδου για τη γραφειοκρατία έγκειται στο ότι κατορθώνει να αρθρώσει με όρους καθολικής πρωτοτυπίας μια θεωρητική συζήτηση για ένα φαινόμενο εξαιρετικά πολύπλοκο και ακανθώδες, εισάγοντας συγχρόνως μια ενδιαφέρουσα προβληματική για το πώς και γιατί οι διαφορετικές και αντιθετικές ιδιότητες και όψεις του αποτελούν μία αδιάρρηκτη ενότητα.

Στην πυκνή αλλά εύληπτη μελέτη της, η συγγραφέας διερευνά: (α) τη συγκρότηση και λειτουργία της γραφειοκρατίας ως συστήματος διοίκησης αλλά, ταυτόχρονα, και ως μηχανισμού άσκησης εξουσίας, (β) τις γραφειοκρατικές διαδικασίες και πρακτικές, οι οποίες είναι, διαπιστώνει, απόλυτα σύγχρονες, εκλεπτυσμένες και «ορθολογικές» αλλά και τόσο απίστευτα αναχρονιστικές, ανορθολογικές και αναποτελεσματικές ώστε να καθιστούν τη γραφειοκρατική διοίκηση συνώνυμη με την απραγία, την ανευθυνότητα, την αυθαιρεσία και την οργανωτική αταξία, (γ) τον κοινωνικό ρόλο της γραφειοκρατίας η οποία, τόσο ως σύστημα διοίκησης όσο και ως εξουσιαστικός μηχανισμός, συμβάλλει αποφασιστικά στη σταθεροποίηση και στην αναπαραγωγή του υφιστάμενου κοινωνικού καθεστώτος, πράγμα που της προσδίδει στο περιβάλλον του καπιταλισμού έναν σαφή ταξικό χαρακτήρα. Συγχρόνως, η εγγενής ιδιοτέλεια των φορέων της τείνει να υπονομεύει την κοινωνική ευταξία και ομαλότητα, δημιουργώντας έτσι μια κατάσταση πραγμάτων που ουσιαστικά υπονομεύει τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό.

Η συγγραφέας αντιμετωπίζει την καταφατική θεώρηση του φαινομένου που επικρατεί στους κόλπους της ακαδημαϊκής κοινότητας. Η θεώρηση αυτή αντιλαμβάνεται και αποδέχεται τη γραφειοκρατία ως ένα απόλυτα αναγκαίο για την εύρυθμη λειτουργία της σύγχρονης κοινωνίας διοικητικό εργαλείο, το οποίο εστιάζει την προσοχή του στην οργανωτική διάσταση των λειτουργιών της και στην αποτελεσματικότητα των μεθόδων της, ενώ θεωρεί δεδομένο ότι η γραφειοκρατική διαχείριση εξυπηρετεί συλλογικές ανάγκες -ότι δυνάμει ασκείται εις όφελος «όλων». Συγχρόνως, αναλύει διεξοδικά την κριτική θεωρία του φαινομένου την οποία εισήγαγε πρώτος ο Κάρολος Μαρξ. Η γραφειοκρατία, εν προκειμένω, προσεγγίζεται ως εξουσιαστικός μηχανισμός ταξικής κυριαρχίας, η οποία όμως ταυτόχρονα έχει την τάση να λειτουργεί και ως «αυτοτελής συντεχνία», να συμπεριφέρεται δηλαδή σαν ιδιωτικός ιδιοκτήτης των δημόσιων πόρων, χρησιμοποιώντας τους για τους δικούς της σκοπούς. Στο πλαίσιο αυτό, ενδιαφέρον παρουσιάζει η προβληματική της πιο πρόσφατης νεοφιλελεύθερης θεωρίας, η οποία δίνει μια νέα και πολύ σημαντική πνοή στην κριτική συζήτηση της γραφειοκρατίας, υποστηρίζοντας ότι οι κρατικοί γραφειοκρατικοί οργανισμοί διακρίνονται για την απόλυτα ιδιοτελή και άκρως αναποτελεσματική λειτουργία τους.

Τα δύο πρώτα μέρη της μελέτης αφορούν την αναλυτική παρουσίαση των προσεγγίσεων και θέσεων που έχουν διατυπώσει οι σημαντικότεροι θεωρητικοί του γραφειοκρατικού φαινομένου.

Στο πρώτο μέρος αναλύεται συστηματικά η καταφατική θεώρηση της γραφειοκρατίας, όπως αυτή αναπτύχθηκε κατ' αρχάς από τον Μαξ Βέμπερ και στη συνέχεια από τους μεταβεμπεριανούς μελετητές. Η θεωρητική συζήτηση στοχεύει αφ' ενός να εξηγήσει γιατί ο Βέμπερ αντιλαμβάνεται τη γραφειοκρατία ως την πλέον «ορθολογική» μορφή οργάνωσης-διοίκησης που ανέπτυξε ποτέ η ανθρωπότητα, αφ' ετέρου να ερμηνεύσει την «αμφιθυμία» της σκέψης του, καθώς ο Βέμπερ δεν αρκείται σε επαίνους για τη γραφειοκρατία αλλά ταυτόχρονα εκφράζει σοβαρούς φόβους και επιφυλάξεις, διότι θεωρεί ότι η γραφειοκρατικοποίηση του κοινωνικού βίου περιορίζει δραστικά την ελευθερία και δημιουργικότητα του ατόμου (βλ. Κεφάλαιο 1). Σε ό,τι αφορά τους μεταβεμπεριανούς μελετητές, η ανάλυση εστιάζεται στις «δυσλειτουργίες» (τυπολατρία, ακαμψία, φατριασμός) που αυτοί εντοπίζουν ως εγγενή φαινόμενα της γραφειοκρατικής οργάνωσης-διοίκησης, καθώς και στις άτυπες πρακτικές που διαπιστώνουν ότι ευδοκιμούν εντός κάθε γραφειοκρατίας, και οι οποίες αν και παρεκκλίνουν από τα τυπικούς κανόνες που διέπουν τη λειτουργία της οργάνωσης, εντούτοις συχνά, ή δυνάμει, λειτουργούν ως ασφαλιστικές δικλίδες μέσω των οποίων αμβλύνονται οι δυσλειτουργίες της (βλ. Κεφάλαιο 2).

Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται οι δύο σημαντικότερες κριτικές θεωρήσεις του γραφειοκρατικού φαινομένου: Πρώτον, καταγράφονται και ερμηνεύονται οι διάσπαρτες στα έργα του Καρλ Μαρξ αναφορές και παρατηρήσεις περί κρατικής γραφειοκρατίας, οι οποίες αναδεικνύουν την αντιφατική της φύση ή τον κοινωνικό της ρόλο. Ως εξουσιαστικός μηχανισμός του αστικού κράτους, η γραφειοκρατία διασφαλίζει τον έλεγχο και την κυριαρχία της τάξης των κεφαλαιοκρατών επί του κοινωνικού συνόλου, αλλά ταυτόχρονα τείνει να λειτουργεί ως μια αυτοτελής οντότητα, προστατεύοντας και προωθώντας τα «συντεχνιακά» συμφέροντα των μελών της, τα οποία δεν συμπίπτουν πάντα ή κατ' ανάγκην με αυτά του κεφαλαίου. Ο Μαρξ θεωρεί την ταξική λειτουργία της γραφειοκρατίας ως κυρίαρχη, καθώς οροθετεί και περιορίζει τις συντεχνιακές της τάσεις και ενέργειες (βλ. Κεφάλαιο 3). Δεύτερον, αναπτύσσονται οι βασικές θέσεις της νεοφιλελεύθερης κριτικής του σύγχρονου παρεμβατικού κράτους, σύμφωνα με την οποία οι γραφειοκρατικοί οργανισμοί και υπηρεσίες διακρίνονται για την ιδιωφελή συμπεριφορά των στελεχών τους και τη συνακόλουθη αναποτελεσματικότητα της κοινωνικής διαχείρισης που ασκούν, δηλαδή για τη σπατάλη, την ανευθυνότητα και τον παρασιτισμό τους (βλ. Κεφάλαιο 4).

Στο τρίτο και τέταρτο μέρος, η Σεραφετινίδου συγκροτεί το αναλυτικό πλαίσιο, επεξεργάζεται τα εννοιολογικά εργαλεία και διατυπώνει τις κατευθυντήριες αρχές και τις βασικές θέσεις μιας κριτικής θεωρίας της γραφειοκρατίας. Αφετηρία αυτού του εγχειρήματος αποτελεί η διερεύνηση της εξουσιαστικής φύσης της γραφειοκρατίας, των διεργασιών διαμέσου των οποίων αυτή λειτουργεί ως μείζονος σημασίας μηχανισμός κοινωνικής κυριαρχίας και κοινωνικού ελέγχου και όχι, όπως διατείνεται η καταφατική θεώρηση του φαινομένου, ως ένα ουδέτερο διοικητικό εργαλείο.

Το μείζον ζήτημα που προκύπτει από την παραπάνω κριτική θεώρηση της γραφειοκρατίας αφορά στην εγγενή αντιφατικότητα του κοινωνικού της ρόλου: Πώς ακριβώς αρθρώνονται ή με ποιον τρόπο συνυπάρχουν οι δύο όψεις ή διαστάσεις της διφυούς γραφειοκρατικής εξουσίας, η ταξική μεροληψία της και η ιδιοτέλεια των φορέων της; Πώς, δηλαδή, συμβιβάζεται ή «συμβαδίζει» η ανταπόκρισή της με τις ανάγκες και επιταγές του κεφαλαίου με την τάση της να λειτουργεί προς ίδιον όφελος;

Ο βαθμός ανεξαρτησίας ή αυτονόμησης του γραφειοκρατικού μηχανισμού από τον κοινωνικό του περίγυρο καθορίζεται από την ισορροπία των κοινωνικών (ταξικών, πολιτικών, κ.λπ.) δυνάμεων. Με άλλα λόγια, ο περιορισμός της γραφειοκρατικής ιδιοτέλειας, ή αντίστροφα η κατίσχυσή της, εξαρτάται από το αν και πόση (οικονομική, πολιτική, ιδεολογική) δύναμη θα επιτρέψει να συγκεντρωθεί στα χέρια των γραφειοκρατών η εκάστοτε κοινωνικο-οικονομική ή/και πολιτική συγκυρία. Για το λόγο αυτόν, η κατανόηση της τροπής που λαμβάνει, στη σημερινή εποχή, η εγγενής αυτή αντίφαση της γραφειοκρατίας, απαιτεί την ανάλυση και ερμηνεία της πρωτοφανούς ποσοτικής αύξησης και ποιοτικής διεύρυνσης των αρμοδιοτήτων του κράτους που σημειώνεται σε όλες τις κοινωνίες του ύστερου καπιταλισμού, της συνακόλουθης γιγάντωσης του κρατικού γραφειοκρατικού μηχανισμού και της επακόλουθης θεαματικής συσσώρευσης πόρων, δύναμης και εξουσίας στο σώμα της δημοσιοϋπαλληλίας (βλ. μέρος τέταρτο, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις).

Η συγγραφέας ανιχνεύει στα κείμενα του Μαρξ, του Ενγκελς αλλά και μεταγενέστερων μαρξιστών στοχαστών μια νέα προβληματική ως προς τη φύση ή τη σημασία του σύγχρονου κρατισμού, η οποία διαπιστώνει ότι είναι ριζικά διαφορετική από τις επικρατούσες προσεγγίσεις και ερμηνείες αυτού του φαινομένου, καθώς εισάγει την έννοια του κρατικού καπιταλισμού (βλ. Κεφάλαιο 8). Ακολούθως, επιχειρεί την περαιτέρω θεωρητική επεξεργασία και ανάπτυξη αυτής της προβληματικής, προκειμένου να διασαφηνιστεί το πώς και γιατί ο εκτεταμένος κρατικός παρεμβατισμός σηματοδοτεί το μετασχηματισμό του κράτους από «νυχτοφύλακα», επόπτη ή διαχειριστή της αστικής κοινωνίας σε φορέα της κεφαλαιακής σχέσης -από πλασματικό σε πραγματικό συλλογικό καπιταλιστή. Κατ' επέκταση, αυτοί που στελεχώνουν και συλλογικά ελέγχουν τον κρατικό μηχανισμό συγκροτούν ένα νέο τμήμα της αστικής τάξης (κρατικό κεφάλαιο-συλλογική κρατική γραφειοκρατική αστική τάξη), το οποίο συνιστά ισχυρό αντίπαλο ή ανταγωνιστή του παραδοσιακού της τμήματος, του ιδιωτικού κεφαλαίου (βλ. Κεφάλαιο 9). Αυτές οι κοινωνικές εξελίξεις δημιουργούν ιδιαίτερα πρόσφορες συνθήκες για την ανάδειξη της γραφειοκρατικής ιδιοτέλειας σε καθοριστικό παράγοντα του κοινωνικού γίγνεσθαι και, κατ' επέκταση, για τα εκτεταμένα φαινόμενα διοικητικής παθολογίας και διαφθοράς που σημειώνονται στις κοινωνίες του ύστερου καπιταλισμού (βλ. Συμπερασματικές Παρατηρήσεις).

Η διαχείριση του φαινομένου της γραφειοκρατίας από την Σεραφετινίδου είναι σφαιρική και συστηματική, οδηγώντας στο βάθος της προβληματικής για τη φύση και τις λειτουργίες του. Κατά τούτο διαφέρει από τις περισσότερες προσεγγίσεις, οι οποίες ταυτίζουν το γραφειοκρατικό φαινόμενο με μία μόνο από τις πολλές όψεις ή διαστάσεις του, αγνοώντας τις ιδιότητες ή τις εκφάνσεις του που δεν συνάδουν με αυτήν ή αναζητώντας οργανωτικές μεταρρυθμίσεις που θα τις απαλείψουν. Από την άποψη αυτή, αποτελεί μια σημαντική συμβολή όχι μόνο για την ελληνική αλλά και για τη διεθνή βιβλιογραφία.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/01/2004