Ο θεμέλιος μύθος ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Ήτανε τρεις οι ίσκιοι, μαυροντυμένοι κι άλλο τόσο μισοσβησμένοι από το σουρούπωμα που 'φτανε στο τέλος του και μόνο φώτιζε, θαρρείς ειδικά για κείνην, τα κουμπούρια τους. Της φάνηκαν θεόρατοι αλλά δεν ήξερε ακόμα πόσο απειλητικοί. Το κορμί της αργούσε να αναδυθεί από το κούρνιασμα πάνω στ' άλογο και το μυαλό της βρισκόταν πίσω στο χωριό, στα γεγονότα, τ' ακόμα ακατάληπτα, που την οδήγησαν στην αποψινή, τελευταία ίσως, απόφαση. Η Ελευθερία είχε ακούσει για τους ληστές αλλά δεν ήξερε να τους ξεχωρίσει. Είχε πια δει τους αντάρτες αλλά δεν είχε μάθει ακόμα το σημάδι τους. Όλοι οι άντρες στο βουνό ήταν ίδιοι, αυτό ήξερε, τουλάχιστον μέχρι να μιλήσουν, κι όταν μιλούσαν πλάταιναν κι α΄λο το μθστήριό τους. Ασυναίσθητα άγγιξε την κοιλιά της, το δικό της μυστήριο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Περίτεχνο ως και περίκομψο θα χαρακτηρίζαμε το πρώτο πεζογραφικό βιβλίο του Α. Σάρτη, τόσο θεματικά όσο και μορφικά. Κατ' αρχήν, αλφαδιασμένη η δομή και η έκταση κεφαλαίων και υποκεφαλαίων: τέσσερις ενότητες, κάθε ενότητα τέσσερα μέρη· η πρώτη και η τρίτη 28 σελίδες, η δεύτερη και η τέταρτη 22 σελίδες, το σύνολο εκατό. Τέσσερις ιστορίες, οι οποίες έχουν επιμελώς συνδεθεί αναμεταξύ τους, παρατάσσονται αλυσιδωτά, σε μια ενιαία αφήγηση μετατοπιζόμενης εστίασης. Απόλυτα προσδιορισμένες οι χρονικές και τοπικές συντεταγμένες καθενός κεφαλαίου, ώστε το σύνολο να παρακολουθεί την ιστορία του τόπου κατά τον 20ό αιώνα ή μάλλον ακριβέστερα τρεις ιστορικές αιχμές που έτυχε να χωρίζουν σε ισομήκη τμήματα τον αιώνα, και σε αντιστοιχία με την κειμενική έκταση των κεφαλαίων.

Η πρώτη ιστορία, υπό τον τίτλο Θάλασσα, συμβαίνει Αύγουστο με Οκτώβρη του 1909, στο Ακρωτήρι της Κρήτης. Η αφήγηση πλέκεται γύρω από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, όπως τον ζει εκ του σύνεγγυς ένας κρητικός συναγωνιστής του, ο Νικόλας, αγρότης και οικογενειάρχης, πέντε χρόνια μεγαλύτερός του, τρόπον τινα, ψυχοπαίδι του πατέρα Βενιζέλου, Κυριάκου. Η δεύτερη, το Βουνό, λαμβάνει χώρα Απρίλιο 1943, στα βουνά της Ρούμελης, κοντά στο χωριό Πηγή. Στη διήγηση, όπως και στην ομάδα των ανταρτών, πλανάται ο ίσκιος του Αρη Βελουχιώτη, που ωστόσο παραμένει αφανής, τουλάχιστον στην περιορισμένη οπτική γωνία της ηρωίδας, την οποία και υιοθετεί η αφήγηση. Πρόκειται για τη νόθο κόρη του Νικόλα, την Ελευθερία, ως βαφτισιμιά του Βενιζέλου, που παντρεύτηκε Ρουμελιώτη, τον οποίο και αναζητεί στο βουνό παρά την προχωρημένη εγκυμοσύνη της.

Η τρίτη ιστορία, με τον τίτλο Πόλη, πραγματοποιείται τη θρυλική 3η Σεπτέμβρη του 1974, στη «Βίλα Γαλήνη» στο Καστρί και προφανώς έχει ως κεντρικό ήρωα τον Αντρέα Παπανδρέου, όπως αυτός φανερώνεται στον ήδη τριαντάχρονο γιο τής Ελευθερίας, τον Αλκη. Η τέταρτη και τελευταία ιστορία, Ουρανός, τοποθετείται στο κέντρο της Αθήνας, την πρώτη Κυριακή του Μαΐου του 1991, όταν ο Σωτήρης Κούβελας, υπουργός της τότε κυβέρνησης, είχε εκτοξεύσει ύβρεις εναντίον των ποιητών αποκαλώντας τους λαπάδες. Εδώ η αφήγηση περνάει στο πρώτο πρόσωπο, αποδίδοντας τις σκέψεις του δεκαεπτάχρονου γιου του Αλκη, ο οποίος Αλκης, μόλις 48ετής, βρίσκεται ετοιμοθάνατος στο νοσοκομείο. Έτσι συμπληρώνεται ο κύκλος, αποκαλύπτοντας τον ιδεολόγο όσο και οργισμένο αφηγητή ολόκληρης της ιστορίας, που μένει ανώνυμος, αν και θα μπορούσε να ονομάζεται Ελευθέριος.

Ο συγγραφέας δεν προσδιορίζει ρητά αλλά τις περισσότερες φορές πλαγίως πρόσωπα, ημερομηνίες και γεγονότα, δημιουργώντας την εντύπωση πως στοιχειοθετεί γρίφους προς αναγνωστική απόλαυση. Ιδίως στο τρίτο κεφάλαιο, όπου υπάρχουν προφανή κουίζ, όπως λ.χ. ποιος είναι ο κοντός άντρας με το κινέζικο χαμόγελο που συνέταξε το σχέδιο διακήρυξης της 3ης του Σεπτέμβρη, και άλλα δυσκολότερα για κομματικά μυημένους. Ένα πρόσθετο αίνιγμα και η ψευδωνυμία του συγγραφέα· αντίθετα με τη συνήθη πρακτική, αποκαλύπτει ότι το Ανδρέας Σάρτης δεν είναι το πραγματικό όνομά του, επιπροσθέτως δίνει ορισμένα στοιχεία για την ταυτότητά του στο βιογραφικό σημείωμα, ενώ στην αφήγηση διαφαίνεται το ιδεολογικό στίγμα του.

Στα επιμέρους κεφάλαια οι ιστορικές προσωπικότητες δείχνουν τις αρετές και τις αδυναμίες τους, όπως συγχρωτίζονται με τους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες που προβάλλουν μάλλον εξιδανικευμένοι, κάποτε και σχηματικοί, όπως λ.χ. εκείνος «ο πολιτικός αντιπρόσωπος», εννοώντας μάλλον τον πολιτικό επίτροπο. Εκτός των περιορισμών που επιβάλλουν στην πλοκή τα ιστορικά δεδομένα, η προσπάθεια συρραφής των ιστοριών δεσμεύει ακόμη περισσότερο, οδηγώντας σε βεβιασμένα επινοήματα. Παράδειγμα στην πρώτη ιστορία, όταν εν μέσω γενικού αναβρασμού για την επικείμενη οριστική αναχώρηση του Βενιζέλου από την Κρήτη, ο πενηντάχρονος Νικόλας γυρίζει εσπευσμένα νυχτιάτικα στο χωριό του για να τεκνοποιήσει και, όταν η σύζυγος αρνείται, βρίσκει εύκαιρη την ψυχοκόρη. Ένα άλλο ατυχές επακόλουθο των συγγενικών δεσμών ανάμεσα στους ήρωες των διαδοχικών ιστοριών είναι το νεαρόν της ηλικίας του αφηγητή. Τόσα διανοήματα και παρόμοιο λεκτικό δεν αναμένονται από ένα δεκαεπταετή, ο οποίος και αδυνατεί να λειτουργήσει ως alter ego του συγγραφέα.

Ένα πεζογράφημα που σχεδιάστηκε με τη φροντίδα να αναδείξει αυτό που ο συγγραφέας αποκαλεί στον τίτλο του βιβλίου του θεμέλιο μύθο, όπως δηλαδή αντιλαμβάνεται το τρίπτυχο Βενιζέλος - Βελουχιώτης - Αντρέας Παπανδρέου. Τρία πρόσωπα που αναμφιβόλως δημιούργησαν μύθο, ανεξάρτητα αν η συσχέτισή τους άργησε και τον μεσαίο κρίκο, ακόμη σήμερα, ένα ευρύτερο κοινό θα τον αμφισβητούσε ως ξένο. Όπως και αν έχει, ο δεκαεπτάχρονος αφηγητής προβάλλει προπάντων τον χαρισματικό γιο του Γέρου, υπερμεγέθη σε σχέση με τον φιλάσθενο και φιλόδοξο κρητικό ηγέτη και τον αποθαρρημένο και μάλλον μονόχνωτο πρώτο καπετάνιο του ΕΛΑΣ, μαυροσκούφη, κατά τον μύθο του, και όχι μαυροφορεμένο. Η αχλύ του μύθου τους φαίνεται να απλώνεται και στους αφανείς ήρωες, ενώ τα τρία πρώτα κεφάλαια αποκτούν σχεδόν ελεγειακή χροιά, σε αντίθεση με το τελευταίο, το οποίο οιστρηλατεί η αγανάκτηση για τα κακώς κείμενα στο κλεινόν άστυ.

Περίτεχνο και το ύφος, σφύζει καλολογικών στοιχείων, νεολογισμών και λεκτικών περικοκλάδων, σε άψογη γραμματική και συντακτική τάξη. Τελικά, το βιβλίο φέρει το ερεθιστικό άρωμα ενός διανοούμενου αφηγητή, ιδεολογικά τοποθετημένου στην πτέρυγα του κυβερνώντος κόμματος με τις επαναστατικές καταβολάδες (πάντως το κουίζ της ταυτότητας του συγγραφέα, δυστυχώς, δεν το απαντήσαμε). Σε κάθε περίπτωση, ένα βιβλίο καλοδεχούμενο, όπως μας κατακλύζουν ολοένα ογκωδέστερα, συχνά προχειρογραμμένα, μυθιστορήματα, τα οποία στο εγγύς μέλλον θα γράφονται απευθείας σε μία εκ των βασικών ευρωπαϊκών γλωσσών.

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ , 17-02-2002

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πρώτο λογοτεχνικό δείγμα, αλλά όχι και πρώτο βιβλίο του Ανδρέα Σάρτη, που είναι φιλολογικό ψευδώνυμο σαραντάχρονου νομικού. Έτσι μας αυτοπαρουσιάζεται ο συγγραφέας του Θεμέλιου μύθου, που αποτελείται από τέσσερις ιστορίες στενά πλεγμένες μεταξύ τους και ευθέως συνδεδεμένες (τη εξαιρέσει της τελευταίας) με μείζονα πολιτικά γεγονότα του ελληνικού εικοστού αιώνα. Η αφήγηση ξεκινάει με τον Βενιζέλο στην Κρήτη του 1909, όταν έχει μόλις δεχτεί την πρόταση του Στρατιωτικού Συνδέσμου, συνεχίζεται με μια ομάδα ανταρτών σε ρουμελιώτικο χωριό, μεσούντων των αγώνων του ΕΛΑΣ και υπό τη βαριά σκιά του Αρη, φτάνει στις παραμονές της Διακήρυξης της 3ης του Σεπτέμβρη του ΠΑΣΟΚ και καταλήγει στις αρχές της δεκαετίας του '90 και στο μάλλον ακατανόητο συσχετισμό ποιητών και λαπάδων από υπουργό της Ν.Δ. Σταθερός αφηγητής, ένας δεκαεφτάχρονος, ενόσω παρακολουθεί και ανασυστήνει το γενεαλογικό δέντρο του σε συνάρτηση με τους ισχυρούς πολιτικούς ηγέτες των ιστορικών περιόδων στις οποίες αναφέρεται: ο προπάππος του είναι πιστός φίλος και ανυποχώρητος πολιτικός συμπαραστάτης του Βενιζέλου, η γιαγιά του οσμίζεται τον αέρα του Βελουχιώτη στα βουνά της Ρούμελης, ο πατέρας του συναντά υπό εντελώς απροσδόκητες συνθήκες τον Ανδρέα Παπανδρέου στο Καστρί. Στα τρία πρώτα κομμάτια η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη, γυρίζοντας στο πρώτο πρόσωπο μόνο στο τέλος. Στο τελευταίο, στο προσκήνιο έρχεται στο πρώτο ενικό, που παίζει εν εκτάσει (αν και όχι με τα καλύτερα αποτελέσματα) με τον εσωτερικό μονόλογο.



Ο ιστορικός σοσιαλισμός



Ο Ανδρέας Σάρτης έχει γράψει ένα βιβλίο με δεδηλωμένο πολιτικό και ιδεολογικό προσανατολισμό: η γραμμή που τραβάει από τους Φιλελεύθερους και περνάει στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της Αριστεράς, για να σταματήσει στη γέννηση του ΠΑΣΟΚ, δίνει εύγλωττα το στίγμα του. Αν ο Νίκος Θέμελης βάζει στα δύο ιστορικά του μυθιστορήματα τη σφραγίδα του εκσυγχρονισμού, ο Σάρτης φέρνει το δικό του αφήγημα κοντά στις ιδέες του ιστορικού σοσιαλισμού. Το σημαντικότερο, βεβαίως, δεν είναι οι ιδέες (οι όποιες ιδέες), αλλά ο τρόπος με τον οποίο ενσωματώνεται το πολιτικό στοιχείο σε μια αφήγηση που θέλει να έχει έντεχνη μορφή. Ο Σάρτης οργανώνει το υλικό του με αρκετά περίπλοκα μέσα (είδαμε κιόλας πώς) και κατορθώνει να μην ενοχλήσει τον αναγνώστη όταν εισάγει στη μυθοπλασία πρόσωπα όπως ο Βενιζέλος και ο Βελουχιώτης. Στην περίπτωση του Βενιζέλου επειδή τον εμφανίζει σταθερά σε δεύτερο πλάνο και χωρίς δική του φωνή, στην περίπτωση του Αρη επειδή τον κρατάει καθ' ολοκληρίαν απόντα, σκορπίζοντας στην ατμόσφαιρα μόνο κάποια ίχνη (και πάντως πολύ ζωντανά) του θρύλου του.

Δεν συμβαίνει το ίδιο και με τον ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ, που βγαίνει άστοχα και αδέξια στη φόρα, μέσα από μια εντελώς αψυχολόγητη, ανοικονόμητη (αν όχι και κακόγουστη) σκηνή. Για να μείνω λίγο ακόμη στα πρόσωπα, σοβαρό πρόβλημα αντιμετωπίζει και ο ίδιος ο αφηγητής: κανένας δεν πρόκειται να πειστεί ότι ένα δεκαεφτάχρονο παιδί μιλάει με πλήθος αφαιρετικά σχήματα και ατέλειωτους λογιοτατισμούς, που μαγκώνουν τη ροή της δράσης και χαλούν (χωρίς καμιά δραματουργική ανάγκη να το επιβάλλει) τη φυσικότητα, αλλά και την ευελιξία ή την ευκινησία της. Γίνεται, νομίζω, φανερό εδώ πως ο Σάρτης δεν είναι ακόμη σε θέση να κάνει διάκριση μεταξύ της γλώσσας του συγγραφέα και της γλώσσας των αφηγηματικών ηρώων του.



Σωστό πλέξιμο



Παρά τις προφανείς αδυναμίες του, ο «Θεμέλιος μύθος» δεν είναι ένα αδιάφορο βιβλίο. Στα ατού του θα πρέπει με σιγουριά να προσγράψουμε την προσεκτική και κάποτε εξαιρετικά εξισορροπημένη αλληλοδιαπλοκή των τεσσάρων ιστοριών, όπως και την πυκνή συνθετική δομή της καθεμίας ξεχωριστά. Να τονίσω στο σημείο αυτό ότι και οι τέσσερις ενότητες πετυχαίνουν ακριβώς εκείνο το οποίο τους ζητεί ο Σάρτης: να λειτουργήσουν ως ένα καθημερινό, ανεπαίσθητο στιγμιότυπο μιας μείζονος καμπής της πολιτικής ιστορίας: από την Ιστορία προς τη μικροϊστορία και τανάπαλιν, σε οργανική σύζευξη και μοιραία (ίσως) σύμπραξη.

Ενας κάποιος λόγος χρειάζεται και για τα υπόλοιπα πρόσωπα του βιβλίου: μπορεί ο δεκαεφτάχρονος να στερείται παντελώς την ηλικία του και να ταλαιπωρείται κατάφωρα με τα όχι μόνο ετεροχρονισμένα αλλά και στραμπουλιγμένα ελληνικά του και μπορεί επίσης ο αχνός και δυσκίνητος αφηγηματικά πατέρας του να αποτελεί το πιο άτυχο διάβημα του «Θεμέλιου μύθου», δεν ισχύει, όμως, το αυτό και για τους ανιόντες τους: ο Κρητικός παππούς έχει σωστά την πατίνα του χρόνου επάνω του (ένας άνθρωπος ταγμένος στη δημόσια ζωή και σχεδόν έντρομος μπροστά στην αιφνίδια αποκάλυψη των πιέσεων του εσωτερικού κόσμου του) και η Ρουμελιώτισσα γιαγιά είναι δεόντως χοϊκή (το γυναικείο κορμί σε απευθείας επικοινωνία με τη φύση διά μέσου μιας καθαρώς ερωτικής, αν και ουδέποτε εκδηλωμένης ορμής).

Το λέω για άλλη μια φορά, η δουλειά του Σάρτη έχει το βάρος της: σε χρόνια όπου η ελληνική πεζογραφία δοκιμάζει τους πιο διαφορετικούς δρόμους τόσο ως προς τη θεματογραφία όσο και ως προς τη μορφολογία της, ο «Θεμέλιος μύθος» επανακάμπτει στην πολιτική λογοτεχνία, χωρίς να παραμερίζει ή (χειρότερα) να αγνοεί το ζήτημα της μέριμνας για τη σκηνοθεσία και την έκφραση - δεν είναι λίγο.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/03/2002