Η φιλοσοφία και ο καθρέφτης της φύσης

«... Ελπίζω πως αυτά που είπα έχουν καταστήσει σαφές γιατί διάλεξα για τίτλο το "Η φιλοσοφία και ο καθρέφτης της φύσης". Εικόνες μάλλον παρά προτάσεις, μεταφορές, παρά αποφάνσεις, καθορίζουν τις περισσότερες φιλοσοφικές μας πεποιθήσεις. Η εικόνα που κρατάει αιχμάλωτη την παραδοσιακή φιλοσοφία είναι αυτή του νου ως μεγάλου καθρέφτη, ο οποίος περιέχει διάφορες αναπαραστάσεις -άλλες ακριβείς, άλλες όχι- και είναι δυνατόν να μελετηθεί με καθαρές, μη εμπειρικές, μεθόδους. Χωρίς αυτή την έννοια του νου ως καθρέφτη, η έννοια της γνώσης ως αναπαραστατικής ακρίβειας δεν θα επιβαλλόταν αφ' εαυτής. Χωρίς αυτή την τελευταία δεν θα είχε νόημα η κοινή στον Καρτέσιο και τον Καντ στρατηγική -το να αποκτούμε ακριβέστερες αναπαραστάσεις ελέγχοντας, επιδιορθώνοντας και γυαλίζοντας τον καθρέφτη...»






Από τότε που πρωτοδημοσιεύτηκε (το 1979) «Η φιλοσοφία και ο καθρέφτης της φύσης», ο Ρίτσαρντ Ρόρτι έγινε ένας από τους διεθνώς γνωστότερους σύγχρονους φιλοσόφους. Το βιβλίο αυτό λειτούργησε ως μια ισχυρή και ερεθιστική πρόκληση και η εικονοκλαστική διάθεση του συγγραφέα του προκάλεσε πολλές συζητήσεις και ποικίλες αντιδράσεις. Εχουμε εδώ το παράδοξο ενός φιλοσόφου (ή «μεταφιλοσόφου»;), ο οποίος αμφισβητεί ριζικά τις γνωστικές αξιώσεις της φιλοσοφίας. Αμφισβητεί δηλαδή την πεποίθηση, που διατρέχει ολόκληρη σχεδόν τη φιλοσοφική παράδοση, ότι μόνον η φιλοσοφία μπορεί να «γνωρίζει», ότι μόνον αυτή κατέχει εκείνο το νου που λειτουργεί ως καθρέφτης της φύσης και αναπαριστά με ακρίβεια το πραγματικό. Ο Ρόρτι αμφισβητεί ιδιαίτερα την καντιανή έννοια της φιλοσοφίας ως δικαστηρίου του ορθού λόγου, που κρίνει και επικυρώνει ή απορρίπτει τις γνωστικές αξιώσεις των άλλων περιοχών του πολιτισμού. Αρνείται μια έννοια της φιλοσοφίας που λειτουργεί ως υποκατάστατο της θρησκείας.

Ηδη ο Βιτγκενστάιν, ο Χάιντεγκερ και ο Ντιούι είχαν εγκαταλείψει την έννοια της γνώσης ως ακριβούς αναπαράστασης και είχαν «παραμερίσει» την επιστημολογία και τη μεταφυσική. Ο Ρόρτι προεκτείνει και ριζοσπαστικοποιεί μια πραγματιστική αντίληψη περί γνώσης (που έχει επικριθεί έντονα, κυρίως γιατί οδηγεί σε έναν ακραίο σχετικισμό). Αν όμως εγκαταλείψουμε την αντίληψη που θέλει το φιλόσοφο «να γνωρίζει κάποια πράγματα για τη γνώση που κανένας άλλος δεν είναι σε θέση να γνωρίζει», τότε -λέει ο Ρόρτι- πρέπει να εγκαταλείψουμε και την ιδέα ότι η φωνή του φιλοσόφου υπερισχύει δικαιωματικά επί κάθε άλλης φωνής που συμμετέχει στη συζήτηση. Πρέπει να εγκαταλείψουμε επίσης την ιδέα ότι υπάρχει κάποια «φιλοσοφική μέθοδος» ή «τεχνική» που επιτρέπει στο φιλόσοφο να έχει έγκυρες απόψεις για μια σειρά επίμαχα ζητήματα και να μπαίνει σε ξένα χωράφια με το κύρος μιας αναγνωρισμένης αυθεντίας. Η εικόνα του φιλοσόφου που φιλοτέχνησε ο Καντ θα πάει να συναντήσει τη μεσαιωνική εικόνα του κληρικού. Σε κάθε περίπτωση όμως θα εξακολουθήσει να υπάρχει κάτι που θα λέγεται «φιλοσοφία». Θα πρόκειται όμως όχι για μια συστηματική, αλλά για μια «διαπλαστική» φιλοσοφία, που θα προτιμάει τον αδιάκοπο αγώνα για την αλήθεια από την «καθαρή» αλήθεια. «Το ηθικό μέλημα των φιλοσόφων -συμπεραίνει ο Ρόρτι- οφείλει να είναι η διαιώνιση της συζήτησης...».



ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο αμερικανός φιλόσοφος Ρίτσαρντ Ρόρτυ, παραλαμβάνοντας πριν από μερικούς μήνες το γερμανικό βραβείο «Meister Eckhart», έκανε ορισμένες παρατηρήσεις που διαυγάζουν το σύνολο του έργου του: Ο,τι ήταν πριν από αιώνες η θεολογία για τους πνευματικούς ανθρώπους και η φιλοσοφία για τους εκκοσμικευμένους διανοούμενους, είναι σήμερα η λογοτεχνία (Proust, Η. James κ.ά.) για τον ίδιο. Η αισθητική μορφή είναι για τον Ρόρτυ η κατ' εξοχήν ανανεωτική δύναμη, επειδή η μορφή επενεργεί άμεσα στον παραλήπτη χωρίς να χρήζει θεμελίωσης. Οι θεμελιώσεις της γνώσης, από την άλλη, είναι αναγκασμένες να λαμβάνουν υπόψη τα υφιστάμενα σχήματα κατανόησης και έτσι να επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη υπάρχει αξιωματικά ή να επιχειρηματολογούν υπέρ αυτού που είναι ήδη γνωστό, για να καταστούν με αυτόν τον τρόπο επικοινωνήσιμες. Η λογοτεχνία (και δη το μυθιστόρημα) ανοίγει όμως διαφορετικούς ορίζοντες κατανόησης του Αλλου και του Ξένου, αφήνοντας έτσι το υποκείμενο της εμπειρίας να βρει διέξοδο από τη σολιψιστική φυλακή του, το Εγώ του, και να ανοιχτεί στην ετερότητα και στο γίγνεσθαι της ιστορίας.

Το αισθητικό αυτό credo του αμερικανού φιλοσόφου μπορεί να εντοπισθεί ακόμη και μέσα στην πρώιμη αγγλοσαξονική φιλοσοφία, την οποία υιοθέτησε και ο ίδιος όταν συνέθετε το πρώτο μεγάλο φιλοσοφικό του μυθιστόρημα: Η φιλοσοφία και ο καθρέπτης της φύσης (1979). Αυτό που προαναγγέλλει την «αισθητική στροφή» μέσα στον πραγματισμό, στην ερμηνευτική και στην αναλυτική φιλοσοφία, είναι η παραίτηση αυτών των θεωριών από κάθε γνωσιακό φονταμενταλισμό. Σύμφωνα με τον Ρόρτυ το ύστερο έργο των Wittgenstein, Heidegger και Dewey είναι «μάλλον διαπλαστικό παρά συστηματικό». Ο ίδιος τονίζει ότι επιθυμεί το βιβλίο του να δράσει μάλλον «θεραπευτικά», απελευθερώνοντας τον νου από τις έμμονες ιδέες της θεμελίωσης, παρά «εποικοδομητικά».

Ο Ρόρτυ προτείνει στον αναγνώστη το τέταρτο κεφάλαιο ως το «βασικό κεφάλαιο του βιβλίου», όπου και ασχολείται με την αποδόμηση των «προνομιούχων αναπαραστάσεων» που συμβάλλουν στη θεμελίωση μιας «θεωρίας της γνώσης» ή του πνεύματος. Αναγνωρίζει βέβαια ότι η εργασία αυτή έχει ήδη εκπονηθεί σε έναν μεγάλο βαθμό από τους Nietzsche, Bergson και Dilthey. Συνολικά δείχνει ότι οι βασικές έννοιες αυτής της θεωρίας αποκαλύπτονται τελικά ως λανθάνουσες οπτικές ή αντιληπτικές μεταφορές που κυριαρχούν πάνω στον δυτικό νου από τον Πλάτωνα ως τον Καρτέσιο και τον Καντ. Ηδη ο τίτλος του βιβλίου φωτογραφίζει την «απόλυτη μεταφορά» (όπως θα έλεγε ο γερμανός φιλόσοφος και «μεταφορολόγος» Blumenberg) του δυτικού τρόπου σκέψης: του νου, της γλώσσας ή του πνεύματος ως μεγάλου καθρέπτη της φύσης (και, κατ' αναλογία, την «αλήθεια» ως αντικατοπτρισμό του πράγματος στην έννοια). Ακολουθώντας αυτή τη συλλογιστική, στο πρώτο μέρος του βιβλίου γίνεται λόγος για την «κατοπτρική ουσία μας», στο δεύτερο για «κατοπτρισμούς» και μόλις στο τρίτο για μια «φιλοσοφία» που αποστασιοποιείται από την κυριαρχία των οπτικών και εικονικών μεταφορών. Η τελευταία ευαγγελίζεται μια «αλήθεια χωρίς καθρέπτες», όπου «η επινόηση του νου» αποκαλύπτεται πλήρως μέσα στην ιστορική της συνάφεια και στη γλωσσική της εξάρτηση. Τα προβλήματα που προκύπτουν κατά την αποδόμηση των κυρίαρχων μεταφορών του δυτικού λόγου και η αντίσταση που αυτές ασκούν σε κάθε φιλοσοφική θεώρησή τους παραμένουν, εν τούτοις, τα πλέον αδύνατα σημεία του εγχειρήματός του. Βέβαια, σκοπός του Ρόρτυ δεν είναι να εγκαταλείψει γενικά οποιαδήποτε έννοια της αναπαράστασης και της απεικόνισης, όσο να αποσταθεροποιήσει ένα συγκεκριμένο κυρίαρχο μοντέλο της φιλοσοφικής ρητορικής.

Ακολουθώντας στη συνέχεια τις συμπληρωματικές διδασκαλίες των Quine και Sellars, ο Ρόρτυ ισχυρίζεται ότι καμία θεωρία της γνώσης δεν μπορεί να θεμελιωθεί σε μια θεωρία της αναπαράστασης που διατηρεί προνομιακές σχέσεις με την πραγματικότητα. Το «ουδέτερο πλαίσιο» της μεταφυσικής, εν είδει ενός υπερβατολογικού αρχιμήδειου σημείου της φιλοσοφίας, δεν υφίσταται. Το ερώτημα που παρευθύς προκύπτει είναι κατά πόσον το εγχείρημα του Ρόρτυ απειλεί εν γένει την ορθολογικότητα, αναιρώντας τελικά την ίδια την έννοια της φιλοσοφίας: «Οι ολιστικές θεωρίες μοιάζουν να επιτρέπουν στον καθένα μας να φτιάξει το δικό του μικρό όλο - το δικό του μικρό παράδειγμα, τη δική του μικρή πρακτική, το δικό του γλωσσικό παιχνίδι - και να κλειστεί μέσα του». Το πρόβλημα αυτό εμφανίζεται λόγω της απουσίας μιας λογικής καταχώρησης δύο διαφορετικών τρόπων γνώσης που θα πρέπει να κρατηθούν σε απόσταση: της επιστημολογικής (κλειστής, συστηματικής) και της ερμηνευτικής (ανοιχτής, διαπλαστικής). Ο Ρόρτυ έλκεται περισσότερο από τη δεύτερη. Εξ ου και η στροφή προς μια φιλοσοφία του διαπλαστικού διαλόγου (ρομαντικής αλήθειας), όπως αυτός προτείνεται - αντί μιας αξιωματικής επιστημολογίας (μεθόδου) - στην ερμηνευτική του Gadamer.

Αντί μιας φιλοσοφίας της θέσης και της απόφασης (ας θυμηθούμε τον C. Schmitt), αντί μιας αντικειμενικής αλήθειας, ο Ρόρτυ επιλέγει, λοιπόν, τη ρομαντική «διαιώνιση της συζήτησης» για τη δημιουργία νέων περιγραφών του κόσμου και του εαυτού. Και επειδή κανείς από τους συνομιλητές δεν γνωρίζει τι μπορεί να προκύψει από μια «γνήσια συζήτηση» (Gadamer), ο Habermas στον έπαινό (laudatio) του για τον πραγματιστή Ρόρτυ, που τιμάται με το βραβείο ενός μυστικιστή του Μεσαίωνα, δεν διστάζει να τον αποκαλέσει «αθεράπευτα ρομαντικό». Πέραν όμως από κάθε πιθανή ένσταση ενάντια στη ρομαντική ερμηνευτική, το βιβλίο του Ρόρτυ - στην εξαιρετική μετάφραση των Π. Μπουρλάκη και Γ. Φουρτούνη - διανοίγει τον χώρο συζήτησης μεταξύ της αγγλοσαξονικής και της ευρωπαϊκής παράδοσης.



Διονύσης Καββαθάς (λέκτωρ Φιλοσοφίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 21-04-2002