Κουβέντες του σιναφιού

O Φίλιπ Pοθ συναντά συγγραφείς που αγαπά και μιλάει μαζί τους. Oι συνομιλίες αυτές μεταξύ ομοτέχνων αποτελούν πολύτιμη ξενάγηση στο εργαστήρι των συγγραφέων Πρίμο Λέβι, Άαρον Άπελφελντ, Iβάν Kλίμα, Mίλαν Kούντερα, Έντνα O'Mπράιαν και Mαίρης Mακ Kάρθυ, μάς αποκαλύπτουν πολλά "για τις περιπέτειες των ανθρώπων, τις τραγωδίες της ιστορίας και για τη λογοτεχνία ως το έσχατο ανάχωμα απέναντι στην επερχόμενη καταστροφή", γράφει στη Le Monde η Josyane Savigneau.

Στο βιβλίο περιέχονται ακόμα μια συζήτηση του Φίλιπ Pοθ με τον Iσαάκ Mπάσεβις Σίνγκερ για τον Mπρούνο Σουλτς και πορτρέτα των συγγραφέων Σάουλ Mπέλοου, Mπέρναρντ Mάλαμουντ και του ζωγράφου Φίλιπ Γκάστον.

Δεν είναι πολλοί οι συγγραφείς που επιδιώκουν να συνομιλήσουν με τους ομοτέχνους τους, να εξερευνήσουν ένα άλλο εργαστήρι, να περιεργαστούν υλικά και τεχνικές, να αναζητήσουν κοινούς τόπους και να αποδώσουν στους συναδέλφους τυχόν οφειλές τους. Το σινάφι είναι δύστροπο, ψυχικά φιλάργυρο. Το διογκωμένο συγγραφικό εγώ προτιμά να αγνοεί τι διακυβεύεται σε άλλα γραφεία, τι κυοφορείται μπροστά στα τσαλακωμένα χαρτιά, τις αμυδρά φωτισμένες οθόνες - ίσως γιατί το άγχος της αντιζηλίας είναι βασανιστικό, σχεδόν ανυπόφορο. Η απόσταση είναι ένα είδος θεραπείας.

O Φίλιπ Ροθ, όμως, δεν φοβάται τους συγγραφείς. Χτυπάει το κουδούνι τους, σαν να δηλώνει: αναγνωρίζω την εγγύτητά μας, έστω και αν διακρίνω τη διαφορά μας, οι επικράτειές μας συνορεύουν, οι μέριμνές μας είναι κοινές.

Κατερίνα Σχινά

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Φίλιπ Ροθ δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις στο ελληνικό κοινό. Πολυγραφότατος και πολυβραβευμένος, εκπροσωπεί την πιο ευτυχή όψη της σύγχρονης αμερικανικής πεζογραφίας. Από το δημοφιλές μυθιστόρημά του «Αμερικανικό ειδύλλιο» έως το πιο πρόσφατο «Το ανθρώπινο στίγμα» και την τριλογία τού Ζούκερμαν, ο Ροθ ανατέμνει τις ιδεολογικές παραδοχές και δυναμιτίζει τον εφησυχασμό της αμερικανικής κοινωνίας, εστιάζοντας σε υπόγειες αντιφάσεις και ηθικά διλήμματα, που προκύπτουν από τη διάσταση, αλλά και την απόπειρα συγχρονισμού της προσωπικής επιθυμίας με τη δημόσια ευθύνη, της φαντασίωσης με την πραγματικότητα.

Η ιδιωτική ιστορία των ηρώων τού Ροθ συνήθως εκτυλίσσεται με δραματικές μεταπτώσεις, σε άμεση συνάρτηση με την ιστορική και πολιτική πραγματικότητα -το σκάνδαλο του Γουότεργκεϊτ, την πρώην Ανατολική Ευρώπη, το μακαρθισμό, τα χρόνια του πολέμου με το Βιετνάμ, τη σύγχρονη Αμερική του «politically correct». Το ιστορικο-πολιτισμικό σκηνικό των έργων του αντανακλά, αναδεικνύει και επηρεάζει θεμελιακά τη ζωή των χαρακτήρων, η οποία με τη σειρά της θέτει υπό δοκιμή ιδρυτικές αξίες και διαδεδομένους μύθους της αμερικανικής κοινωνίας.

Ωστόσο, στον ανά χείρας τόμο ανακαλύπτουμε μια άλλη πλευρά του συγγραφέα Ροθ, διάφορη από το σαρκαστικό ύφος που διακρίνει το λογοτεχνικό του έργο, αλλά το ίδιο φιλοπερίεργη, διεισδυτική και πολιτικά προσανατολισμένη. Ο Ροθ συνομιλεί εδώ με διάσημους ομότεχνούς του, όπως ο Πρίμο Λέβι, ο Ααρον Απελφελντ, ο Ιβάν Κλίμα, ο Μίλαν Κούντερα και η Εντνα Ο' Μπράιαν. Καταπιάνεται με το δικό τους έργο όχι απλώς με αξιοθαύμαστη οξύνοια, αλλά και με αβρότητα και εμβρίθεια που σπανίζουν στο «σινάφι». Ενόσω διαρκούν οι συνομιλίες, παρακολουθούμε τον Ροθ σε εναλλασσόμενους ρόλους -του δημοσιογράφου που φιλοτεχνεί πορτρέτα συγγραφέων, του κριτικού λογοτεχνίας που αναζητά το νόημα του έργου, του λογοτέχνη που συμμερίζεται τις μέριμνες και μοιράζεται τα μυστικά των συναδέλφων του.

Οι συζητήσεις που αναπαράγονται εδώ δεν είναι απλή ανταλλαγή φιλοφρονήσεων ή αιχμών μεταξύ συναδέλφων. Μπορούν κάλλιστα να παραλληλιστούν με «λογοτεχνικό συμπόσιο», όπως εύστοχα παρατηρεί η Κατερίνα Σχινά στο επίμετρο της έκδοσης. Προσομοιάζουν σε συμπόσιο υπό την έννοια ότι δεν είναι το πρόσωπο του καλλιτέχνη ή τα ιδιάζοντα ενδιαφέροντα των συνομιλητών που πρωταγωνιστούν σε αυτές τις συνεντεύξεις, αλλά μάλλον οι ιδέες πίσω από τον άνθρωπο και το έργο κατά τη διαπλοκή τους με την Ιστορία.

Εξάλλου, η πολύπαθη ζωή της πλειονότητας των συγγραφέων με τους οποίους ασχολείται, υποστηρίζει την επιλογή τους από τον Ροθ. Πρόκειται για ανθρώπους που υπέστησαν ακραίες εμπειρίες και κινούνται στο μεταίχμιο μεταξύ διαφορετικών κόσμων, γλωσσών και παραδόσεων -ως επί το πλείστον Εβραίοι της διασποράς, επιβιώσαντες από στρατόπεδα συγκέντρωσης, Ανατολικοευρωπαίοι αντικαθεστωτικοί ή γυναίκες συγγραφείς που ανασκαλεύουν την παράδοση. Καθώς απαντούν στον Ροθ, καταθέτουν μνήμες, σκέψεις και την πολύτιμη δική τους οπτική ως προς την ύπαρξη, την κοινωνία, την πολιτική.

Ο διάσημος Ιταλοεβραίος συγγραφέας Πρίμο Λέβι εκμυστηρεύεται ότι το να κατέχει κανείς δύο κουλτούρες είναι πλούτος που του επιτρέπει να δρα ως καταλύτης. Στη διπλή του ταυτότητα ως «επιστήμονα-συγγραφέα» οφείλεται επίσης η ιδιότυπη ματιά του στο «γιγάντιο βιολογικό και κοινωνικό πείραμα» του Αουσβιτς, που βίωσε ο ίδιος και αποτυπώνει στα βιβλία του. Εκεί παρατήρησε το παράδοξο ότι η ανάγκη του ανθρώπου για στοχευμένη και «σωστά εκτελεσμένη εργασία» είναι ανεξάρτητη από το στόχο της, που πιθανόν να είναι καταστροφικός.

Ο Ααρον Απελφελντ, εκπατρισμένος Εβραίος της Μπουκοβίνα, που εγκαταστάθηκε έφηβος στο Ισραήλ και γράφει στη γλώσσα γίντις, καθορίστηκε εξίσου από την προσαγωγή του σε ναζιστικό στρατόπεδο εργασίας στην Ουκρανία, τη διαφυγή και τη μοναχική του περιπλάνηση σε ηλικία μόλις οκτώ ετών. Τα αινιγματικά γραπτά του σε ύφος καφκικό υπογραμμίζουν το παράλογο στοιχείο της ζωής και παραπέμπουν στις «αρχαϊκές μυθικές δυνάμεις, το σκοτεινό υποσυνείδητο», που υποκίνησαν το συμβάν του Ολοκαυτώματος. Για τον Απελφελντ «η πραγματικότητα μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό της να είναι αδιανόητη, ανεξήγητη, έξω από κάθε μέτρο», γι' αυτό υπερβαίνει κάθε απόπειρα απόλυτης κατανόησης και πιστής καταγραφής της. Η λογοτεχνία του διανοίγει έναν δρόμο επιβίωσης μετά τον εφιάλτη, άλλον από τη σιωνιστική ή τη θρησκευτική παρηγοριά, όπου κανείς πορεύεται τραυματισμένος αλλά ανθρώπινος.

Η συζήτηση με τον Τσέχο συγγραφέα Ιβάν Κλίμα επικεντρώνεται στις διώξεις που υπέστη ως αντιφρονών στο ολοκληρωτικό καθεστώς και ξεναγεί τον αναγνώστη στην ενδιαφέρουσα κουλτούρα και το πολιτικό τοπίο της Τσεχίας. Στο ερώτημα του κατά πόσον η λογοκρισία ωφέλησε την αίγλη και την ποιότητα της λογοτεχνίας σε σύγκριση με την αδιαφορία που επικρατεί στην «ελεύθερη Δύση», ο Κλίμα συγκατανεύει ότι η λογοκρισία προστάτευσε τους Τσέχους «όχι μόνο από τα καλύτερα έργα του πολιτισμού», αλλά και «από τα χειρότερα κατασκευάσματα της μαζικής κουλτούρας». Ομως πιστεύει ότι στο βάθος η λογοτεχνία δεν εξαρτάται από την πολιτική συγκυρία, που είναι η επικράτεια της δημοσιογραφίας, αλλά αφορά τα ερωτήματα που γεννά το σύστημα στους ανθρώπους.

Σε αντίστιξη με το πνεύμα τού Κλίμα, ο Μίλαν Κούντερα εκπροσωπεί μια πιο διεθνοποιημένη όψη της τσέχικης διανόησης, λόγω της αυτοεξορίας του στη Δύση. Η λογοτεχνία του υιοθετεί ένα αποστασιοποιημένο βλέμμα στην πατρίδα, καθώς εστιάζει σε εκφάνσεις τής κατά Κούντερα «ανθρώπινης μεταφυσικής» -το θάνατο, τη μνήμη, τη σεξουαλικότητα. Με τη συνέντευξη της Ιρλανδής Εντνα Ο' Μπράιαν, το κλίμα μεταβάλλεται, γίνεται πιο οικείο, επειδή δεν ανακαλείται εδώ κάποια μοναδική ιστορική εμπειρία, αλλά μάλλον αναδιφώνται οι πληγές της παιδικής ηλικίας μέσα σε μια παραδοσιακή ιρλανδική οικογένεια και η μοναχική ζωή μιας γυναίκας που τάχθηκε στη γραφή.

Ο γενέθλιος τόπος και η καταγωγή αποτελούν κομβικά σημεία όλων των δημοσιευμένων συζητήσεων και τους προσδίδουν έναν τρυφερό τόνο εξομολόγησης. Ομως το θέμα που σταθερά επανέρχεται είναι ο σημαίνων, ενίοτε σωτήριος, ρόλος της λογοτεχνίας, τόσο σε ατομικό όσο και συλλογικό επίπεδο. Οι συγγραφείς ουσιαστικά αποκαλύπτουν γιατί στράφηκαν στη λογοτεχνία και τι επιδιώκουν να μας κληροδοτήσουν με το έργο τους. Ακόμα κι όταν πρόκειται για ζωντανές συνομιλίες ή δοκίμια του Ροθ για τον πεζογράφο Μπέλοου ή τον ζωγράφο Γκάστον, τα κείμενα του τόμου, ωραία μεταφρασμένα από την Κατερίνα Σχινά, διαβάζονται σαν ημερολόγιο ή αλληλογραφία -τα είδη εκείνα όπου ανέκαθεν ευδοκίμησαν η σκέψη και η δημιουργική διεργασία. Μακροσκελείς και στοχαστικές, οι ερωτήσεις ερμηνεύουν καθώς ρωτούν και, αντίστροφα, οι αποκρίσεις θέτουν νέα ερωτήματα για τη ζωή, που αφυπνίζουν το σύγχρονο αναγνώστη.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/03/2005