Οι ρίζες της αρετής

Πονούσα βλέποντας την άθλια κατάσταση του γέρου. Με την ελεημοσύνη μου λοιπόν δεν ανακούφισα μονάχα το δικό του πόνο, αλλά και το δικό μου. ΤΟΜΑΣ ΧΟΜΠΣ (εξηγώντας γιατί έδωσε έξι πένες σε έναν ζητιάνο)


Ο Ρίντλεϊ ξεκινά από το κλασικό "δίλημμα του φυλακισμένου" για να υποστηρίξει πως η συνεργασία στη φύση ή στην κοινωνία αποδίδει τις περισσότερες φορές περισσότερα από την αλληλοεξόντωση. Τα ζώα δεν επιβιώνουν απλά και μόνο παλεύοντας το ένα με το άλλο.
Η σύγχρονη θεωρία της εξέλιξης δίνει ιδιαίτερη έμφαση στους πολλούς τρόπους που χρησιμοποιεί η φυσική επιλογή, για να ευνοήσει όχι μόνο τη συνεργασία αλλά και κάποια μορφή "αλτρουϊσμού" ανάμεσα σε άτομα ή είδη.

Τα γονίδια είναι εγωϊστικά, συμφωνεί ο συγγραφέας επηρεασμένος από τον Ρίτσαρντ Ντόκινς, αλλά για αυτόν ακριβώς το λόγο οι οργανισμοί δεν είναι. Ενδιαφέρονται δηλαδή περισσότερο για τη διάδοση του γενετικού τους υλικού παρά για το ίδιο το εξατομικευμένο τομάρι τους.
Εξαιρετικά γλαφυρό και διαφωτιστικό έργο, αλλά προχωρά σε υπερβολικά απλουστευτικές εξάρσεις και συζητήσιμες γενικεύσεις, όταν αποφασίζει να εφαρμόσει βιολογικά δεδομένα στο κοινωνικό πεδίο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πέρα από τις ανθρωπιστικές και τις φυσικές επιστήμες, η Τρίτη Κουλτούρα (Third Culture), που εμφανίστηκε στη διάρκεια της δεκαετίας του '80 στον αγγλοσαξονικό κόσμο, με διάσημους συγγραφείς και διάσημα δοκίμια, όπως το πασίγνωστο «Εγωιστικό Γονίδιο» του Ρίτσαρντ Ντόκινς, προσπαθεί να αναζητήσει τον «τρίτο δρόμο» για την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και για την αναγκαιότητα της ανθρώπινης συνεργασίας. Όσο και αν είναι δύσκολο να παρασκευάσεις μια επιτυχημένη «κοινωνική ομελέτα με εγωιστικά αβγά», η Τρίτη Κουλτούρα μάς δείχνει τον δρόμο της συνεργασίας μέσα από μια διεπιστημονική προσέγγιση που συνδυάζει την τέχνη, τις επιστήμες, τη βιολογία, την ψυχολογία, την οικονομία, ακόμη και το μάρκετινγκ. Πέρα από τη χριστιανική αλληλεγγύη και τη συνεργασία ηθικολογικής τάξεως, οι θεωρητικοί της Τρίτης Κουλτούρας μάς λένε ότι είμαστε σχεδόν «καταδικασμένοι» να συνεργαζόμαστε. Ο αντι-ατομισμός είναι τελικά η νέα αρετή.

Η νέα σειρά Εξέλιξη και Κοινωνικές Επιστήμες των εκδόσεων Καστανιώτη, που διευθύνει ο καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου Δημήτρης Ποταμιάνος, παρουσιάζει και στα ελληνικά αυτόν τον νέο προβληματισμό. Η αρχή γίνεται με το βιβλίο του Ματ Ρίντλεϊ Οι ρίζες της αρετής, που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα αγγλικά το 1996 (Matt Ridley The Origins of Virtue). Στο βιβλίο αυτό ο Ρίντλεϊ, ζωολόγος στο ξεκίνημα της επιστημονικής σταδιοδρομίας του, συζητεί το θέμα της συνεργασίας, της απομόνωσης εκείνων που δεν τιμούν το κοινωνικό συμβόλαιο και της αποφυγής του «ασύδοτου καιροσκοπισμού που οδηγεί στη λογική αποβλάκωση». Η απόδοση στη γλώσσα μας του γλαφυρού δοκιμίου του, από την Τζέμη Τασάκου, αποτελεί μεταφραστικό επίτευγμα. Ξεπερνώντας την εγγενή δυσκολία της ξύλινης ακαδημαϊκής γλώσσας και την ανευθυνότητα ενός δήθεν άμεσου και τελικά πολύ πρόχειρου λόγου, η απόδοση των Ριζών της αρετής, πιστή στις προδιαγραφές του πρωτότυπου κειμένου, διακρίνεται για τη σοβαρότητα και τη χάρη της.

Στην ίδια σειρά θα κυκλοφορήσουν ακόμη το δοκίμιο του Ρόμπερτ Άξελροντ Η εξέλιξη της συνεργασίας (Δεκέμβριος 1998), του Ρόμπερτ Φρανκ Τα πάθη της λογικής (άνοιξη 1999) και των Ανταμ Μπράντενμπεργκερ και Μπάρι Νέιλμπαφ Συν-ανταγωνισμός (άνοιξη 1999).

Τα «Βιβλία» ζήτησαν από τον καθηγητή Δημήτρη Ποταμιάνο να παρουσιάσει τα επιχειρήματα και τη φιλοσοφία του Ματ Ρίντλεϊ έτσι όπως αποκαλύπτονται στις Ρίζες της αρετής.



Η ενστικτώδης ευγένεια



Οι ρίζες της αρετής ­το δεύτερο βιβλίο, μετά τη βραβευμένη και πολυδιαβασμένη Κόκκινη Βασίλισσα­ του άγγλου ζωολόγου και επιστημονικού συγγραφέα Matt Ridley γράφτηκε για να διορθωθεί μια μεγάλη αδικία εις βάρος του ανθρωπίνου γένους. Μια αδικία για την οποία είμαστε προφανώς υπεύθυνοι εμείς οι ίδιοι. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο Ridley σε άρθρο του στο περσινό ειδικό τεύχος του περιοδικού «Time», αφιερωμένο στη «Νέα εποχή των ανακαλύψεων»: «Ως είδος, η φυλή των ανθρώπων έχει κατά κόρον κακολογήσει τον εαυτό της. Δεν διστάσαμε να αποκαλέσουμε τους εαυτούς μας φονικούς πιθήκους, που η φύση τους σφυρηλατήθηκε στο καυτό αμόνι της βίαιης Πλειστόκαινης περιόδου, ενώ και σε θέματα ηθικής και οικολογίας κατ' εξακολούθηση έχουμε επίσης παρουσιάσει τους εαυτούς μας ως τρομοκράτες, που συνιστούν μόνιμη απειλή για τον ευγενέστερο και ηπιότερο φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει. Καλά λόγια βρήκαν μερικοί μονάχα να πουν για μια πολύ πρόσφατη ανακάλυψή μας που ονομάστηκε πολιτισμός. Ενώ το ανάθεμα γενικώς συνεχίζεται για την εξελικτικά οριζόμενη "ανθρώπινη φύση" μας. Η σύγχρονη βιολογία ωστόσο έχει πάψει να υποστηρίζει τις στρεψόδικες αυτές κρίσεις. Τείνει, αντιθέτως, να συμπεράνει ότι ενστικτωδώς εμείς οι άνθρωποι ­ ενστικτωδώς, ναι, μάλιστα ­ ρέπουμε προς την ευγένεια και την καλοσύνη». Κάλλιστα θα μπορούσε στο σημείο αυτό να επικαλεσθεί το ιδιαίτερα κολακευτικό σχόλιο με το οποίο παρουσίασε το βιβλίο του ο διάσημος βιολόγος και μέντοράς του στην Οξφόρδη Richard Dawkins: «Εάν επρόκειτο να έχει μια συνέχεια το δικό μου το Εγωιστικό Γονίδιο, με ειδική αναφορά στον άνθρωπο αυτήν τη φορά, πολύ θα ήθελα να μοιάζει σε γενικές γραμμές στις Ρίζες της αρετής».

Σε εκλεκτή συντροφιά λοιπόν ο Ridley, στην απόπειρά του να επανορθώσει τη διαδεδομένη αδικία (και πλάνη εν τέλει), πραγματευόμενος την ενστικτώδη ευγένεια του ανθρώπου. Αλλά συμπαραστάτη του δεν έχει βέβαια μόνο τον συγγραφέα του πολύκροτου Εγωιστικού Γονιδίου. Μια πλειάδα διακεκριμένων επιστημόνων, θεωρητικών στοχαστών και πειραματικών ερευνητών παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου του, υπηρετώντας από διαφορετικές οπτικές γωνίες τον ίδιο στόχο.

Στο δοκίμιο του Ridley έχουμε πράγματι μιαν εξίσωση της ιχνηλατούμενης αρετής με τα συνεργατικά πρότυπα. Ετοιμασθείτε ωστόσο εδώ για μια διεξοδική διερεύνηση του θέματος, όχι από μια δεδομένη και εξυπηρετική οπτική γωνία, αλλά μέσα από ένα συναρπαστικό καλειδοσκόπιο, καθώς τις αναφορές στη μοριακή βιολογία και την ιατρική διαδέχονται οι παραπομπές στη θεωρία των παιγνίων, στη ζωολογία γενικότερα και στην πρωτευοντολογία/ανθρωπολογία ειδικότερα, στην ιστορία και την οικονομολογία, στην ψυχολογία και τη νευροφυσιολογία, στις ηθικές και οικολογικές αναζητήσεις, τέλος, χωρίς να παραλείπεται βέβαια και η άντληση διδαγμάτων από τα ρωμαϊκά χρονικογραφήματα, τις τραγωδίες και τις κωμωδίες του Σαίξπηρ, το λιμπρέτο της «Τόσκας» και την ταραχώδη ζωή του αναρχικού ρώσου πρίγκιπα Κροπότκιν!

Με το χρονικό της απόδρασης του Κροπότκιν από τις τσαρικές φυλακές ξεκινά άλλωστε το βιβλίο. Κάμποσα χρόνια αργότερα, ανακαλώντας τη σημαδιακή εκείνη στιγμή της ζωής του και αναλογιζόμενος το πόσοι και με τι προσωπικό κίνδυνο είχαν συμβάλει ανιδιοτελώς στην απελευθέρωσή του, ο αναρχικός αριστοκράτης αφοσιώνεται στη συγγραφή μιας ιδιότυπης πραγματείας με τίτλο Αλληλοβοήθεια ­ Ενας παράγων της εξέλιξης. Το έργο είναι ασφαλώς ένας φόρος τιμής στους παλιούς συντρόφους και ευεργέτες του, αλλά είναι παράλληλα και μια μαχητική απάντηση στο (παρεφθαρμένης) δαρβινικής εμπνεύσεως δοκίμιο του Τ. Η. Huxley Εξέλιξη και Ηθική. Ανακινεί με τον τρόπο του το γόνιμο παράδοξο σχήμα της διάδοσης των αλτρουιστικών ­και κοινωνικών­ συμπεριφορών στο πλαίσιο της ίδιας της εξελικτικής διαδικασίας που εκ πρώτης όψεως μοιάζει να ευνοεί και να συντηρεί τις ακραιφνώς εγωιστικές βλέψεις και κινήσεις.



Γονίδια και αλληλεγγύη



Παρακολουθώντας την πορεία της σύγχρονης εξελικτικής βιολογίας ο Matt Ridley θέτει ξανά στις Ρίζες της αρετής το ίδιο βασικό πρόβλημα: «Η κοινωνία δεν αποτελεί μια επινόηση έλλογων όντων. Εξελίχθηκε ως μέρος της φύσης μας. Είναι προϊόν των γονιδίων μας όπως ακριβώς και τα σώματά μας. Για να το κατανοήσουμε αυτό πρέπει να κοιτάξουμε στα βάθη του μυαλού μας, εκεί όπου όντως βρίσκεται το ένστικτο της δημιουργίας και αξιοποίησης του κοινωνικού δεσμού. Επίσης πρέπει να παρατηρήσουμε τα άλλα ζώα, για να διαπιστώσουμε πώς η ουσιαστικά ανταγωνιστική διαδικασία της εξέλιξης μπορεί μερικές φορές να αναδείξει ένστικτα συνεργασίας». Καταλήγοντας με μια δική του αυτοβιογραφική αναφορά, καθώς επικαλείται πλέον τους «θεσμούς της αμοιβαιότητας» που στήριξαν την κοινοτική προκοπή στη γενέτειρά του πόλη ­ Newcastle upon Tyne ­, θα κλείσει το βιβλίο του με την προτροπή να ενταθούν «οι κοινωνικές και υλικές ανταλλαγές μεταξύ ισοτίμων (ατόμων), καθώς αυτές αποτελούν την πρώτη ύλη της εμπιστοσύνης, και η εμπιστοσύνη είναι ο θεμέλιος λίθος της αρετής».

Ενδιαμέσως, η πολύπλευρη και μεθοδική τεκμηρίωση του επιχειρήματος θα δείξει ως ποιο σημείο ο συγγραφέας ­ως διαμεσολαβητής εδώ των σύγχρονων επιστημονικών ερευνών­ μπορεί να συνεχίσει να συντάσσεται με την ουτοπική σύλληψη του Κροπότκιν (η αλληλοβοήθεια ως φυσική επιταγή σε όλο το ζωικό βασίλειο) και από ποιο σημείο και μετά επιβάλλεται να διαφοροποιηθεί. Για να θέσουμε το δίλημμα με τον παραστατικό τρόπο του Ridley: Υπό ποιες συνθήκες μπορεί να πετύχει η κοινωνική ομελέτα, που φτιάχνεται αναγκαστικά με εγωιστικά αβγά; Το ότι η κατίσχυση ενός οργανισμού στηρίζεται στην αρμονική λειτουργία του «κοινοβουλίου των γονιδίων», τούτο δεν σημαίνει ότι ξεμπερδεύουμε εύκολα, μια κι έξω, με τις ανταρσίες και τις... αποστασίες (μεταξύ των πιο επίφοβων ανταρτών στους πολυκυτταρικούς οργανισμούς: οι διαστροφείς του διαχωρισμού, τα χρωμοσώματα Β και τα καρκινικά κύτταρα). Η επιείκεια απέναντι στον συμπαίκτη που υποπίπτει κατά περίσταση στον πειρασμό της προδοσίας (έχουμε μεταφερθεί εδώ στο πεδίο της θεωρίας των παιγνίων, με τη διεξοδική παρουσίαση του επαναληπτικού «διλήμματος του φυλακισμένου») στρατηγικά συμφέρει ίσως περισσότερο από την απλή ανταπόδοση της ευεργεσίας ή του προδοτικού πλήγματος, αλλά μοιραίως ανοίγει ξανά τον δρόμο στους αμετανόητους Εφιάλτες και στους πιο απειλητικούς ακόμη καθ' έξιν «τσαμπατζήδες». Η μοιρασιά του φαγητού (των κοψιδιών, κατά προτίμηση, των μεγάλων ζώων), από τις θηρευτικές/ συλλεκτικές ομάδες έως σήμερα, ασφαλώς και εκφράζει και ενδυναμώνει ενδεχομένως τον κοινωνικό δεσμό. Μήπως όμως το δώρο, αντί να είναι ανιδιοτελής προσφορά, δεν είναι παρά μια «εκμετάλλευση του ενστίκτου της αμοιβαιότητας»; Η ενάρετη, πάλι, ροπή προς συνεργασία διασφαλίζει τη σύμπνοια στο εσωτερικό της ομάδας. Ταυτοχρόνως όμως η εκ των πραγμάτων απομονωμένη πλέον ομάδα είναι εκτεθειμένη στον κίνδυνο της ρήξης με τις υπόλοιπες. Ο πόλεμος προβάλλει έτσι ως φυσική συνέπεια του «ομαδικού πνεύματος». Υπάρχει όμως ευτυχώς και μια πολύ πιο ελπιδοφόρος εναλλακτική λύση: το εμπόριο ­ με πολύ πιο παλιές καταβολές (χάνονται στην κυριολεξία στα προϊστορικά βάθη) απ' ό,τι συνήθως πιστεύεται. Ο κύκλος θα μπορούσε να κλείσει εδώ, με την προφανέστερη αυτή κινητοποίηση του «οργάνου της ανταλλαγής», τον προσδιορισμό του οποίου επιχειρεί κατά βάση ο Ridley. Μένουν ωστόσο να καλυφθούν ­ και καλύπτονται πράγματι εντυπωσιακά ­ και άλλα επίμαχα θέματα, όπως η ιδιοκτησία και το «ταμπού της συσσώρευσης», η διαχείριση του κοινού πλούτου, η οικολογική διαγωγή (που δεν επιβάλλεται ούτε παραγγέλλεται παρά μόνον εκπορεύεται από τη «βάση») και ούτω καθεξής.

Είναι θέματα που για την ακριβολόγο αλλά και ελκυστική ταυτοχρόνως διαπραγμάτευσή τους απαιτείται ένα ειδικό χάρισμα. Ο Ridley μιλά πράγματι με επιστημονική εγκυρότητα στην καθημερινή γλώσσα (μαζί με τους καλύτερους σημερινούς συναδέλφους του σαν τους παλιούς καλούς διαφωτιστές). Δεν εκλαϊκεύει, αλλά καθώς εμβαθύνει κάθε φορά σ' ένα ειδικό ερευνητικό πεδίο δεν χάνει ποτέ την αίσθηση του αφηγηματικού χρέους. Κάτι που του επιτρέπει και του ίδιου να ξανασκεφτεί τα ειδικά προβλήματα, αν όχι καλύτερα και διεισδυτικότερα, τουλάχιστον στη ζωτική διάσταση του κοινού ενδιαφέροντος και οφέλους.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-11-1998