Η νέα εποχή της πρόσβασης

Φανταστείτε ότι ξυπνάτε μια ημέρα και διαπιστώνετε ότι όλες οι εκτός της οικογένειας δραστηριότές σας έχουν μετατραπεί σε μια «επί πληρωμή» εμπειρία. Αυτό αποτελεί τμήμα μιας θεμελιώδους μεταβολής που πραγματοποιείται στο χαρακτήρα των επιχειρήσεων, διατείνεται ο συγγραφέας των μπεστ σέλερ Τζέρεμι Ρίφκιν. Στον ορίζοντα ξεπροβάλει η Εποχή της Πρόσβασης, μια εποχή ριζικά διαφορετική από αυτή που γνωρίζουμε. Στην υπερκαπιταλιστική οικονομία, η αγορά πραγμάτων και η κατοχή ιδιοκτησίας είναι παλιομοδίτικες ιδέες, ενώ η «έγκαριη» πρόσβαση σε κάθε είδους υπηρεσίες, μέσω τεράστιων εμπορικών δικτύων που λειτουργούν στον κυβερνοχώρο, γίνεται ο κανόνας.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Μετά την τεράστια επιτυχία του βιβλίου του «Το τέλος της εργασίας», ο Αμερικανός οικονομολόγος Τζέρεμι Ρίφκιν επανακάμπτει για να περιγράψει τη διαδικασία διαμόρφωσης μιας νέας επανάστασης, αυτής της «οικονομίας των δικτύων», να προαναγγείλει ένα ακόμα τέλος, αυτό της ιδιοκτησίας, και να προβεί στην τρομακτική διαπίστωση ότι στη νέα εποχή «όλη η ζωή είναι μια επί πληρωμή εμπειρία» και ότι οι ανθρώπινες σχέσεις μετατρέπονται στο σύνολό τους σε πελατειακές! Ο Ρίφκιν διακρίνει την έλευση ενός είδους κοινωνικού «τεϊλορισμού» που θα ελέγχει το σύνολο της ανθρώπινης ζωής, από τα όνειρα, την επιθυμία και τις μύχιες προσδοκίες ώς την αγάπη, το πάθος, τη φιλία και κάθε άλλη μορφή μη εμπορικής σχέσης και διαβλέπει την προσπάθεια κατασκευής μιας προσομοιωμένης κοινωνικής σφαίρας όπου η κουλτούρα, ως ζώσα κοινή εμπειρία που δίνει νόημα στη ζωή, αναδομείται σύμφωνα με τις εμπορικές αναγκαιότητες.

Η αρχική θέση του Ρίφκιν είναι ότι η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται στο στάδιο της μετάβασης από την οικονομία της αγοράς, τη μεγιστοποίηση δηλαδή της παραγωγής και την ανταλλαγή ιδιοκτησίας, στην «οικονομία του υπερκαπιταλισμού και των δικτύων», η οποία είναι το τελικό στάδιο του καπιταλιστικού τρόπου ζωής, καθώς μεταβάλλει όλες τις σχέσεις σε οικονομικές, αντικαθιστά την παραγωγή με την «Πρόσβαση» και αντιστοιχεί σε μια υπερρεαλιστική ανθρώπινη εμπειρία. Η οικονομική εξουσία δεν συναρτάται, πλέον, με την κατοχή φυσικού κεφαλαίου, την οποία θεωρεί βάρος, αλλά με τη συγκέντρωση πνευματικού κεφαλαίου και τον έλεγχο -από τους «φύλακες των πυλών»- των συνθηκών και των όρων σύμφωνα με τους οποίους οι χρήστες εξασφαλίζουν πρόσβαση σε κρίσιμες ιδέες, γνώσεις και εμπειρίες. Η ιδιοκτησία δεν εξαφανίζεται, αλλά, πια, δεν ανταλλάσσεται καθώς από το ζεύγος «πωλητές-αγοραστές» μεταβαίνουμε σ' αυτό των προμηθευτών-χρηστών, όπου οι μεν πρώτοι έχουν στην κυριότητά τους φυσικό κεφάλαιο και προϊόντα, όπως αυτοκίνητα, σπίτια και διάφορες συσκευές, ενώ οι δεύτεροι έχουν, απλώς, πρόσβαση σ' αυτά υπό τη μορφή μιας βραχύβιας άδειας εκχώρησης, ενοικίασης, συνδρομής, χρονομίσθωσης κ.ά. Η εταιρεία Nike, η οποία δεν είναι παρά «ένα στούντιο έρευνας και σχεδιασμού μ' ένα υψηλό επίπεδο μάρκετινγκ και δικτύου διανομής», παρουσιάζεται ως το παράδειγμα των νέων εμπορικών δυνάμεων που δεν κατέχουν εργοστάσια και μηχανήματα, αλλά ένα μεγάλο δίκτυο στρατηγικών σχέσεων με προμηθευτές που παράγουν τα προϊόντα τους και τους οποίους ελέγχουν μέσω των διαύλων της χρηματοδότησης και της διανομής.

Ο Ρίφκιν υπαινίσσεται ένα νέο παγκόσμιο καταμερισμό της εργασίας (που δεν τελειώνει, δυστυχώς, ποτέ!) και μία «νέα οικονομία» που οδεύει από την εμπορευματοποίηση του χώρου και της ύλης στην εμπορευματοποίηση του χρόνου και της διάρκειας. Οι μεταβολές αυτές, κατά τη γνώμη του, μετασχηματίζουν την ίδια τη φύση του καπιταλισμού, αφού το βάρος μετατοπίζεται από τη βιομηχανική παραγωγή στην πολιτιστική και στην παροχή υπηρεσιών πολιτισμικού χαρακτήρα. Οι θεματικές, περίφρακτες πόλεις και τα πάρκα, ο τουρισμός, ο «αθλητισμός», τα παιχνίδια και ο τζόγος, η τηλεόραση, η μουσική και ο κινηματογράφος, η εικονική πραγματικότητα του κυβερνοχώρου καθώς και κάθε άλλη μορφή τρόπου ζωής και ψυχαγωγίας «γίνονται ταχύτατα ο πυρήνας ενός υπερκαπιταλισμού που εμπορεύεται την πρόσβαση σε πολιτισμικές εμπειρίες».

Αυτή η οικονομία, διαπιστώνει ο ίδιος ο Ρίφκιν, η οποία εμπορευματοποιεί την ανθρώπινη «εμπειρία», το παιχνίδι, τις ασφαλείς ψυχολογικές τρεμούλες της ύπαρξης και την «ευθυμία» και η οποία ανάγει τα πάντα σε οικονομικές σχέσεις, καθιστά τη ζωή του ατόμου μια εμπορική αγορά, την οποία το ίδιο θα προσπαθήσει να επανιδιοποιηθεί αγοράζοντάς την κατακερματισμένη σε μικρά εμπορεύσιμα κομμάτια από τα «ράφια» του Διαδικτύου, εφόσον, βέβαια έχει «πρόσβαση» σ' αυτό και δεν είναι αποκλεισμένος. Κι εκεί που νομίζαμε ότι μερικά πράγματα διαφεύγουν της εμπορικής μέτρησης και της οικονομικής αξιολόγησης, τώρα «τιμολογούν» ακόμα και την ανθρώπινη ζωή με τον περίφημο δείκτη Life Time Value (ισόβια αξία)! Η πλήρης ταύτιση υποκειμένου και αντικειμένου σ' αυτό το πράγμα που θα ονομάζεται «πρωτεϊκός άνθρωπος» της νέας εποχής! Ενας άνθρωπος χαμαιλέοντας ο οποίος θα ζει σε προσομοιωμένα περιβάλλοντα και θα αναπτύσσει πολλαπλούς χαρακτήρες-ρόλους, που θα πορεύεται χωρίς Εγώ και εαυτό, αλλά με θρύμματα μιας βραχύβιας συνείδησης που θα χρησιμοποιούνται για την εκάστοτε επικοινωνία του με τους εικονικούς κόσμους του κυβερνοχώρου. Αλλά στην απαισιόδοξη αυτή προοπτική ο Ρίφκιν προσθέτει και την αισιόδοξη εκδοχή κατά την οποία η νέα κατάσταση μπορεί να λειτουργήσει απελευθερωτικά για την ανθρώπινη συνείδηση, καθιστώντας την πιο παιγνιώδη και ευέλικτη «ακόμη και εντελώς προσωρινή»(!) ώστε να προσαρμόζεται καλύτερα στις ταχύτατα μεταβαλλόμενες συνθήκες. Μετά την «ιερεμιάδα» ακολουθεί το «φως» της ελπίδας που έρχεται, εντελώς μεταφυσικά, από το πουθενά.

Σε κάθε περίπτωση, «Η νέα εποχή είναι πιο άυλη και εγκεφαλική. Είναι ένας κόσμος πλατωνικών μορφών, ιδεών, εικόνων και αρχετύπων, συλλήψεων και φανταστικών κατασκευών», γράφει ο Ρίφκιν. Η επιστροφή δε σε μια αναπαράσταση του κόσμου όπως αυτή των ανθρώπων της σπηλιάς του Πλάτωνα είναι αναγκαία στην «εποχή της πρόσβασης» όπου το εμπορικό ενδιαφέρον εστιάζεται στη «χειραγώγηση του νου».

Ωστόσο η μεγάλη αντιπαράθεση που θα καθορίσει τους πολιτικούς αγώνες τα επόμενα χρόνια θα είναι ανάμεσα στους «συνδεδεμένους» και έχοντες πρόσβαση στο Διαδίκτυο (ήτοι το ένα πέμπτο της εύπορης ανθρωπότητας) και τους αποκλεισμένους από αυτό.

Ο Ρίφκιν δεν είναι ο πρώτος που θέτει το ζήτημα της «πρόσβασης», προηγήθηκε ο Ζαν - Φρανσουά Λιοτάρ με τη «Μεταμοντέρνα κατάσταση». Ο συγγραφέας, βέβαια, αναφέρεται εν παρόδω τόσο στον Λιοτάρ όσο και στους Χέγκελ, Γκι Ντεμπόρ, Μποντριγιάρ, Μπαρτ, μέχρι και τον Μαρκ Τουέν στην προσπάθειά του να προσδώσει ένα θεωρητικό βάρος στην «εκλαϊκευτική» και όντως απολαυστική του ανάλυση. Πολλές φορές, όμως, τους διαστρεβλώνει και τους αδικεί κατάφωρα, όπως στην περίπτωση της αποσιώπησης της ειρωνείας του Μαρκ Τουέν όταν «δοξολογεί» τον Τόμας Κουκ, εφευρέτη των οργανωμένων ταξιδιών.

Η ανάλυση του Ρίφκιν ακολουθεί αυτή της σχολής του Αντόνιο Νέγκρι, σύμφωνα με τον οποίο έχουμε μια ουσιώδη αλλαγή του παραδείγματος του «παλιού» καπιταλισμού όπου μπορούσε να εφαρμοστεί η θεωρία της αξίας, ενώ τώρα όχι. «Ο εργαζόμενος, κατά τον Νέγκρι, δεν έχει πια ανάγκη τα μέσα εργασίας, το πιο σπουδαίο φυσικό κεφάλαιο, αυτό που προσδιορίζει τις διαφοροποιήσεις στην παραγωγικότητα, βρίσκεται εφεξής μέσα στο κεφάλι των ανθρώπων που εργάζονται: αυτή είναι η εργαλειομηχανή που ο καθένας μας μεταφέρει μαζί του. Αυτός είναι, σήμερα, ο απολύτως ουσιώδης νεωτερισμός του παραγωγικού βίου». Το χαρακτηριστικό του αποκαλούμενου «πολιτιστικού ή γνωσιακού καπιταλισμού», είναι ότι η «γνώση» γίνεται ο τρίτος παράγοντας της παραγωγής, ο οποίος, αντικαθιστώντας το κεφάλαιο και την εργασία, καθίσταται πηγή πλούτου. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τη γοητεία της «νέας οικονομίας», υποστηρίζει ο Μισέλ Χουσόν, η οποία διαδραματίζει έναν ιδιαίτερο χρηματοπιστωτικό ρόλο, καθώς μια νέα κατηγορία επιχειρήσεων (Start ups) παρουσιάζει την ικανότητα μιας επιταχυνόμενης ανάπτυξης και την εντύπωση μιας απεριόριστης χρηματιστηριακής κεφαλαιοποίησης (Nasdaq). Είναι αλήθεια ότι στις ΗΠΑ η κατανάλωση αυξάνεται πιο γρήγορα από τους ρυθμούς αύξησης του εισοδήματος, όπως επίσης και το γεγονός της έκρηξης των νέων τεχνολογιών αλλά αυτό θεωρείται ότι αντιστοιχεί στην υπεξαίρεση της δυνητικής ανάπτυξης από την κυρίαρχη δύναμη. Η περίπτωση της Ιαπωνίας επιβεβαιώνει τη θέση αυτή. Οσο για την Ευρώπη, αν θέλει να εισέλθει στη «νέα εποχή», πρέπει να επενδύσει στις νέες τεχνολογίες, αλλά αυτό δεν μπορεί να συμβεί γιατί έχει ήδη επενδύσει στις... ΗΠΑ.



ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/06/2001