Το σώμα ικεσία και απειλή

Τί είναι το σώμα; Το αντίθετο της ψυχής ή του πνεύματος; Η φυσική του παρουσία, η εικόνα του, η επιθυμία του; Η απαγόρευση και η πλαστογράφηση που μοιάζουν να το ακυρώνουν; Ο θρίαμβος, η απελευθέρωση και η πανταχού παρουσία ή η απόσυρση, η μετάλλαξη και το «τέλος» του; Το ερώτημα δεν είναι μόνο θεωρητικό ούτε σημερινό. Γιατί το σώμα κάνει πολιτισμούς να επικοινωνούν ή αντίθετα, τους χωρίζει βίαια, κλονίζει αξίες και συμπεριφορές, σφραγίζει τη ζωή και σφραγίζεται από το θάνατο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Δεν είναι ο όγκος της έρευνας που κάνει τη μελέτη της Ρηγοπούλου σημαντική. Είναι το απίστευτο κατόρθωμα να παραμένει συνεπής στην προσέγγιση ενός θέματος που πολύ εύκολα θα μπορούσε να είναι μόνο ελκυστικό, μέσα στον πληθωρισμό του, χωρίς να ανοίγει παράθυρα στη σκέψη. H θα μπορούσε να είναι μια παράθεση αποδεικτικών στοιχείων και ντοκουμέντων κάποιας ανθρωποκεντρικής θεωρίας της τέχνης.

H συνέπεια δεν είναι το αυτονόητο σε μια εργασία που έχει τέτοια ποικιλία και πλούτο οπτικό (περί τις 600 έγχρωμες εικόνες)· η συνέπεια του βιβλίου είναι ότι μέσω του πλούτου του ανοίγεται μπροστά μας η παγκόσμια κοινωνία που είναι ακριβώς το ανάποδο της παγκοσμιοποίησης. Ανοίγεται μια κοινωνία εθνοτήτων αλλά και η ατομικότητα με απίστευτες παραλλαγές στην έκφραση ιδίων θεμάτων, όπως η απεικόνιση των θεών, του έρωτα, της βίας και της παιδικότητας.

Το βιβλίο Το σώμα περιλαμβάνει ένα σύμπαν ετερόκλητο και ως εκ τούτου βρίσκεται σε διαρκή κινητικότητα. Αλλάζει σχήμα κάθε δευτερόλεπτο, παίρνει μορφές διαφορετικές για να επιβιώσει σε ένα περιβάλλον εχθρικό. H συνέπεια της μελέτης της Ρηγοπούλου είναι ότι στην περιγραφή της περιλαμβάνει αυτό που δεν περιγράφεται· είναι μια μελέτη ανοιχτή σε εμάς, δεν είναι κλειδωμένη στον εαυτό της.

Πολλές φορές εμείς οι εικαστικοί αναφερόμαστε στα διαφορετικά πολιτιστικά στοιχεία των φυλών, των εθνοτήτων και των κρατών και τις περισσότερες φορές μας διακατέχει ο φόβος της δικής μας εξαφάνισης, αντιλαμβανόμενοι τις άπειρες εκδοχές της τέχνης του πλανήτη μας. Είναι ένας φόβος που κατοικεί στον αιώνα μας και εκφράζεται με έντονες ψυχολογικές παραλλαγές. Ενας φόβος που μεγαλοποίησε την ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού μας ως καλλιτεχνική έκφραση, ως σχολή, ως τάση.

Ενας φόβος που ενίσχυσε την υπερατομικότητα στην τέχνη, δημιούργησε εχθρότητα σε συλλογικές εκφράσεις και κυρίως οδήγησε την ατομική έκφραση σε ερμητικά κλειστά σχήματα με θολή προοπτική, άγονες εκφάνσεις ελληνικότητας και αντιφατική προσέγγιση μεταξύ μοντερνισμού και εθνικής ταυτότητας. Με μια έννοια, ένα τέτοιο βιβλίο είναι αιρετικό ως προς αυτόν τον φόβο· ειδικά στον ελληνικό χώρο, όπου διακατεχόμαστε από την προγονολατρία του σώματος και έχουμε την τάση να θεωρούμε ότι η έρευνα του «σώματος» στην τέχνη έχει ολοκληρωθεί από τους αρχαίους - σαν να είναι μαθηματικά - και εμείς καμαρώνουμε σαν να είναι εθνική μας περιουσία.



H ζωή και το τραύμα



Το βιβλίο Το σώμα μάς θυμίζει ότι το σώμα είναι πάντα διαφορετικό, ζωντανός οργανισμός που αλλάζει αενάως, καθρεφτίζοντας τη διαρκή σχέση του με τον περίγυρό του. Επιπλέον πιάνοντάς το δεν φαντάζεσαι ότι μπορεί να διαβάζεται σαν μυθιστόρημα· και αυτό το κάνει διπλά αιρετικό. Είναι ένα έργο κάποιου που τα έχει πολύ καλά με το σώμα του. Είναι ένα βιβλίο αυτοβιογραφικό, γεμάτο τραύματα, από την παιδική ηλικία ως την ωριμότητα, ένα ανθολόγιο σωματικών τραυμάτων και ταυτόχρονα μελέτη του σύμπαντος που κατοικεί στο σώμα των όντων.

H ίδια η ζωή γεννιέται από τραύμα, ένα θέμα που δεσπόζει στην τέχνη. Είναι αδύνατον να μιλήσεις για τη ζωή αν δεν συμπεριλαμβάνεις τον πόνο της γέννας που υπάρχει μέσα σου, μια μνήμη αταβιστική και μη ανταλλάξιμη.

Θέλω να εκφράσω με λόγια πράγματα που υπάρχουν σε αυτό το βιβλίο και είναι δύσκολο να τα περιορίσει κανείς στον λόγο. Αν ήμουν χορευτής - η απόλυτη σωματική τέχνη -, θα με ενέπνεε να χορογραφήσω τη χαρά της κατάργησης του βασικού εμποδίου της επικοινωνίας, που είναι η ίδια μας η γλώσσα· το ίδιο μέσο που μας ευκολύνει μάς εμποδίζει ταυτόχρονα. Και ο καταλύτης είναι η τέχνη· αυτή η μαγική συγκατοίκηση, από τον Νάρκισσο, τους Κενταύρους και τους Τρίτωνες ως τον Μαγκρίτ και τον Νταλί.

Από τη μυθική Ινδία με τους θρήσκους επαίτες της ως τη μυθοποιημένη Νέα Υόρκη με τα σύγχρονα γκέτο. Παντού, στα σοκάκια, στους σκοτεινούς δρόμους, στα αυτοσχέδια θεατρικά στέκια, στις λαϊκές αγορές, στα απαγορευμένα μέρη, υπάρχει ένα περιθώριο που μέσα του επιβιώνει ένα μεγάλο κομμάτι του εσωτερικού εαυτού μας, ασυμβίβαστο, που δεν έχει ακόμη μιλήσει.

Από τα βάθη της ιστορίας η τέχνη καταλύει τα εμπόδια και όταν μένει να θυμίζει τις αιτίες της ύπαρξής της γίνεται ως και αντικείμενο μίσους. Οπως τα αγάλματα στις χώρες που αλλάζουν καθεστώτα είναι το πρώτο πράγμα που αποκαθηλώνεται. Και νέα αγάλματα τα αντικαθιστούν, σύμβολα στην υπηρεσία της εξουσίας.

Ποιος θυμάται τον πόνο του Βαν Γκoγκ όταν ζωγράφισε τους ήλιους του, που τώρα είναι στο χρηματοκιβώτιο κάποιου ιαπωνικού τραστ, εξαφανισμένο σαν να μην έγινε ποτέ. Ο απόλυτος συμβολισμός, ο απόλυτος Ανατολικός που εξαγοράζει το απόλυτο δυτικό έργο...

Τι μένει; Το σώμα του ζωγράφου. Αυτό που ίδρωνε στον ήλιο και με φριχτούς ενδοιασμούς κατάφερε να προσδιορίσει τη σχέση του με το δικό του τώρα, τόσο άμεσα και καθαρά, και δίδαξε σε εμάς την αξία της αλήθειας στο απόλυτό της, τον απόλυτο εγωισμό, που είναι η κάθε προσωπική αλήθεια. Γιατί αν ο καλλιτέχνης δεν γίνει απόλυτα εγωιστής δεν είναι τίποτα. H αγάπη του εαυτού γεννάει την αγάπη του άλλου. H αγάπη του σώματός μου θα γεννήσει την αγάπη του σώματος του άλλου, δηλαδή την αγάπη για τον άνθρωπο.



Ο ηγέτης και ο καθοδηγητής



Εδώ είναι που εμβαθύνει η μελέτη της Ρηγοπούλου και μας πάει στο επόμενο κρίσιμο θέμα: η εθνική τέχνη - και όχι μόνο η «εθνικιστική τελετουργία» του φασισμού - και η σχέση της με τη δυναμική ιστορία του παρόντος, δηλαδή την ιστορία που τώρα γράφεται.

Το σώμα μας είναι η κατοικία μας και είναι φθαρτό και διαμαρτύρεται, γι αυτό και αναζητεί σχεδόν από μόνο του την υπέρβαση. Αναζητεί στο λίγο που του αναλογεί να ζήσει να προσομοιάσει με το «άλλο» και να υπερβεί τον χρόνο. Και με αυτή την έννοια, το σώμα είναι ο ηγέτης και καθοδηγητής, ακριβώς όπως στην αρχαιότητα, στην αρχαία Ελλάδα. Το σώμα τότε ούτε εκπαιδευόταν μόνο για να μάχεται και να νικάει τους εχθρούς του Εθνους ούτε ναρκισσευόταν με φαλλικές προβολές. Το σώμα υμνήθηκε τότε και στη χαλαρότητά του και στον αμφίφυλο ερωτισμό του, στην ωριμότητά του, στη στιγμή που δεν είναι μόνο όμορφο. Υμνήθηκε, δηλαδή, και στην παθητική του μορφή, όταν είναι έτοιμο να δεχθεί και να υποδεχθεί το ξένο σώμα, του άλλου.

Είναι τόσο δυνατές οι εικόνες του βιβλίου από την παγκόσμια παραγωγή της τέχνης που ίσως δυσκολεύεται κανείς να διακρίνει με την πρώτη ανάγνωση αλλά σαφώς μπορεί να δει και να συγκρίνει με τη λεπτότατη καθοδήγηση - όσο χρειάζεται - της Ρηγοπούλου ότι η σύγχρονη παραγωγή είναι εσωστρεφής και συναποτελεί ένα αμάλγαμα, ένα patchwork διαφόρων εγωισμών. Κάθε εγωισμός με τη σωματικότητά του. Μια σωματικότητα με κλειστά τα μάτια της, θα έλεγα εγώ. Μια εσωστρέφεια που αρνείται την υποδοχή της διαφορετικότητας κατά κανόνα.

Και αυτό συμβαίνει κάτω από την υποτιθέμενη παγκοσμιοποιημένη οικονομική κοινωνία μας.

Ακόμη και ένα άγαλμα του Βούδα στο Αφγανιστάν, με χαμηλωμένο το βλέμμα του στον μέσα κόσμο του, συμπεριλαμβάνει εντός του τον «άλλον». Αυτό δεν συμβαίνει στη σύγχρονη τέχνη μας.

Αυτό είναι η δική μου ερμηνεία φυσικά αλλά το θεωρώ πολύτιμο ως κατόρθωμα της μελέτης της Ρηγοπούλου: να μην υπάρχει ως θεωρία, να μην προσπαθεί να το επιβάλει, να το κάνει όμως να φαίνεται, να το υποδέχεται ως ένα θέμα-πρόβλημα θεμελιακό της σύγχρονης τέχνης, το πρόβλημα της «εσωστρέφειας».

Αυτό που φαίνεται θα το περιγράψω με δικά μου λόγια έτσι:

Ως τις αρχές του αιώνα μας η τέχνη ήταν ένα παράθυρο στον κόσμο και κοίταζε έξω. Από τότε ως σήμερα είναι σαν ο καλλιτέχνης να γύρισε προς τα μέσα και άρχισε να κοιτάζει τον εαυτό του που κοιτάζει έξω. Αρχισε η προβολή του «εγώ»· είμαι αυτός που κοιτάζει «αυτό» έξω. Από εκεί και μετά όλα τείνουν να εξαίρουν τον καλλιτέχνη και να τον απομονώνουν από τον υπόλοιπο κόσμο. Το ατελιέ έγινε η πανάκεια του μοντερνισμού, έγινε χώρος εφευρέσεων και μακρινός. Το ατελιέ έγινε συνώνυμο της ιδιωτικότητας. Ο καλλιτέχνης σήμερα ιδιωτεύει. Δεν ξέρω αν αυτό είναι κακό ή καλό. Περνάμε όμως ιστορική περίοδο που ο καλλιτέχνης αισθάνεται την ανάγκη της συλλογικότητας και της συστράτευσης εναντίον του παγκοσμιοποιημένου θηρίου. Και αν θέλει να παλέψει πρέπει να τα έχει καλά με το σώμα του.

Το σώμα μάς θυμίζει πόσο σχετικά είναι πολλές φορές πράγματα που όταν ξεφεύγουν από τον εγωισμό τους ενισχύουν το ένα το άλλο. Είναι ένα βιβλίο πολύτιμο στο ράφι κάθε καλλιτέχνη, σε αυτό το εξαιρετικό ράφι-εργαλείο, που λέει και ο Διονύσης Καψάλης, όπου τοποθετούμε τα βιβλία χωρίς τα οποία δεν μπορούμε να ζήσουμε όταν είμαστε σε στιγμές δημιουργικές.



Κυριάκος Κατζουράκης (ζωγράφος)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 30-11-2003