Μια εποχή στην κόλαση

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ρεμπώ παραμένει ουσιαστικά για το ελληνικό κοινό ένας ποιητής απροσπέλαστος. Και αυτό γιατί, αν και μεταφράστηκε κατά κόρον, καμιά ως τώρα μετάφρασή του δεν κατόρθωσε να πείσει τον έλληνα αναγνώστη της ποίησης για το μέγεθος και την ιδιαιτερότητα αυτού του μοναδικού ποιητή. Αναφέρομαι κυρίως στα τελευταία του έργα, τα γραμμένα σε πρόζα, και όχι στα πρώιμα, σταθερής μορφής ποιήματά του, που ερμηνεύτηκαν ικανοποιητικά από προηγούμενες γενιές, κυρίως των ποιητών του Μεσοπολέμου. Το Μια Εποχή στην Κόλαση και οι Illuminations δεν έτυχαν επαρκούς μεταφραστικής μεταχείρισης, με εξαίρεση τα λιγοστά κομμάτια από τις Illuminations που απέδωσε στα ελληνικά ο Ελύτης και τα παρουσίασε ανάμεσα σε άλλα στο βιβλίο του Δεύτερη Γραφή. Ο Ελύτης πέτυχε ένα αποτέλεσμα που, όσο απομακρυσμένο κι αν φαίνεται από το πρωτότυπο λόγω των ελευθεριών του, θέλγει, συγκινεί και δικαιώνει ποιητικά τα κείμενα στην ελληνική εκδοχή τους, επιμένοντας ωστόσο περισσότερο στην παιδικότητα της φαντασίας του Ρεμπώ και λιγότερο στο βάθος της. Δείχνει όμως κάτι βασικό: ότι οι Illuminations είναι γραμμένες με την αίσθηση και όχι με το μυαλό, και ότι δεν μπορούν να πείσουν στα ελληνικά αν ο μεταφραστής δεν μπορέσει να μιλήσει ελληνικά καθώς τις αποδίδει. Κάτι που απαιτεί μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αποσαφήνιση του νοήματος που σίγουρα υπάρχει.

Γιατί ο Ρεμπώ δεν παραλογίζεται αχαλίνωτα, όπως νομίζουν πολλοί. Ούτε παραληρεί τυφλά. Εκφράζεται με ένα καινούργιο ποιητικό ιδίωμα, μιλώντας για πράγματα πολύ συγκεκριμένα. Και αυτό το ιδίωμα προκύπτει από τη σκληρή επεξεργασία ενός πρώτου υλικού. Ειδικά στα πεζά ποιήματά του, ό,τι τον απασχολεί είναι η όσο το δυνατόν αυθεντικότερη αποτύπωση μιας εντύπωσης ή ενός βιώματος με μια γλώσσα εντελώς ωμή, όπως η γλώσσα που χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε να μιλήσουμε για κάτι που είναι αδύνατο να το πούμε, και έτσι το εκφράζουμε όπως όπως, σχεδόν μισά. Μόνο που αυτή η γλώσσα είναι εξαιρετικά ιδιότυπη, όχι γιατί είναι πολύ προσωπική, αλλά γιατί αντιθέτως είναι εντελώς αποστασιοποιημένη από το εγώ που την εκστομίζει. Σαν να μην ξέρεις ποιος μιλά. Σαν οι λέξεις να έχουν χαραχτεί από ένα δικό τους καπρίτσιο πάνω στο χαρτί. Καταλυτικές, αχειροποίητες, πρωτόγονες, αγγελικές ταυτοχρόνως.



Μια μουσική φράση



Και ενώ μοιάζουν χυμένες ή σχεδιασμένες εντελώς ελεύθερα, μόνο με το ένστικτο και την αίσθηση όπως τα χειροτεχνήματα των αμόρφωτων, είναι διαποτισμένες και από μια περίεργη λεπτότητα, σχεδόν κλασικής τάξεως. (Ο αθέατος άξονας που συνδέει τους δύο αντίποδες των γαλλικών γραμμάτων - τον Ρακίνα και τον Ρεμπώ, μάταιο να τον εξηγήσεις και στους ίδιους τους Γάλλους. Οπως σε μας η γραμμή που ενώνει τον Σολωμό και τον Καβάφη - τα δυο άκρα.) Πρόκειται για κανονική εφαρμογή αλχημείας, που πολύ δύσκολα την αποκωδικοποιείς, κι ακόμα πιο δύσκολα της δίνεις χαρακτηρισμούς και ετικέτες. Γιατί λέει αυτό που λέει και μόνον αυτό. «Τόσο απλό όσο και μια μουσική φράση». Μια καλή μετάφραση του Ρεμπώ, άρα, κρίνεται από το κατά πόσον θα μπορέσει να κάνει αισθητή τη σαγήνη, την καλά κρυμμένη κάτω από αυτά τα «χοντροκομμένα» μορφώματα. Το δύσκολο είναι να τα φωτίσεις, διατηρώντας συνάμα και το σκοτάδι τους. Να τα ερμηνεύσεις έτσι ώστε να γοητεύουν τον έλληνα αναγνώστη, να μιλούν δηλαδή ελληνικά, χωρίς όμως να χάνουν και τη μαγεία του ακατανόητου. Να δείξεις την τρομερή απλότητα μιας λοξής φαντασίας, όσο και τη βαθύτατη ανθρωπιά μιας στριμμένης ιδιοσυγκρασίας. (Σχεδόν ακατόρθωτο να μπει κανείς στο πετσί και το μυαλό ενός δεκαεννιάχρονου που μιλά με την έπαρση και την αθωότητα της ηλικίας του για πράγματα τόσο κρίσιμα και βαθιά που εμείς οι κοινοί άνθρωποι ίσως να τα συνειδητοποιούμε μετά τα σαράντα, ίσως και ποτέ.)

Οι μέχρι τώρα μεταφραστές τι έκαναν; Κάτω από την ομπρέλα της περιρρέουσας απλοϊκής αντίληψης ότι ο Ρεμπώ λέει, ποιητική αδεία, ό,τι του καπνίσει, μεταγλώττιζαν ελαφρά τη καρδία τα εκφραστικά σχήματα, μένοντας στην επιφάνεια, στις πρώτες έννοιες, χωρίς να υποψιάζονται ότι αυτά τα σχήματα αρθρώνουν κάτι που, όσο δυσνόητο κι αν είναι, κι όσο «άτεχνο» κι αν φαντάζει, έχει και νόημα και μορφή. Με αυτόν τον τρόπο, και παρά την αναμφισβήτητη φιλοτιμία τους, πέφτοντας θύματα τρομερών, όχι μόνο νοηματικών (αυτό ποιος το λογαριάζει) αλλά κυρίως ποιητικών παρανοήσεων, έβαλαν στη θέση συγκλονιστικών φράσεων του Ρεμπώ διατυπώσεις βάρβαρες και αναίσθητες γλωσσικά, με αποτελέσματα που διαβάζοντάς τα, εάν είσαι απληροφόρητος, μπορείς κάλλιστα να μπεις σε σκέψεις για την αξία της έκφρασης του πιο πρωτότυπου λυρικού των μοντέρνων καιρών.

H πεζή ποίηση του Ρεμπώ είναι η απόλυτη ποίηση. Αν και προζαϊκή, δεν αφήνει κανένα περιθώριο στην περιγραφή, τη σκέψη, τη θεωρία, το αίσθημα, την ψυχολογία κλπ., αυτά που δυστυχώς κυριαρχούν σήμερα σε αυτό που γράφουμε και θεωρούμε ποίηση. Ο Ρεμπώ δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα με τις ίδιες του τις φράσεις. Ενα σύστημα εικόνων μαγικού θεάτρου, πέρα από την προζαϊκή, δηλαδή την ιστορική, αντίληψη της ζωής. Αντίστοιχο, περιέργως, με αυτό που μόνο ο Σολωμός κάνει σε όλα τα ευρωπαϊκά γράμματα. Γιατί ο Μαλλαρμέ κατασκευάζει τη φωνή του, και ο Ελιοτ έχοντάς την χάσει εντελώς την αντικαθιστά ηττημένος με τη μνήμη της καλλιέργειας. Ο Σολωμός και ο Ρεμπώ, αν και είναι πολύ διαφορετικοί, έχουν ένα σημείο κοινό: μιλούν με ευθύτητα, σχεδόν με αγαθή απλότητα, τελείως πρωτογενώς, και παραμένουν ακατανόητοι γιατί εκφράζονται τόσο δραστικά με τον ποιητικό λόγο ώστε αυτός εν τέλει να υποκαθιστά την ίδια την πραγματικότητα.



Υπόστρωμα και επιφάνεια



Επιστρέφω. Να γιατί, επομένως, η πρόσφατη απόδοση του Μια Εποχή στην Κόλαση από τον Χριστόφορο Λιοντάκη είναι και γεγονός και προσφορά για τα ελληνικά γράμματα. Γιατί αυτή η μετάφραση αναιρεί κάθε προηγούμενη, ανοίγει ένα καινούργιο κεφάλαιο για την κατανόηση της ιδιόρρυθμης «ρεμπαλδικής» γλώσσας και θέτει επιτακτικά το αίτημα για μια νέα ερμηνεία στα ελληνικά και των Illuminations, με βάση τα νέα δεδομένα που δημιουργεί η ίδια. Ο Λιοντάκης, φίνος και προσεκτικός μεταφραστής, όπως και ποιητής, προσεγγίζει το κείμενο με ευλάβεια αλλά και τόλμη. Υποψιασμένος για το υπόστρωμα, δεν παρασύρεται από την επιφάνεια. Για να εισδύσει στο νόημα ερευνά εξονυχιστικά τις φράσεις, μελετά ερμηνευτικά σχόλια, επιμένει στη λεπτομέρεια. Για να αποδώσει το πρωτόγονο ξεκινά ορθώς από το λεπταίσθητο. Για να εκφράσει το ωμό υιοθετεί σοφά την εξαντλητική κατεργασία. Στις κρίσιμες στιγμές δεν δειλιάζει. Παίρνει το ρίσκο να μιλήσει ανοιχτά και να λύσει γόρδιους δεσμούς. Ξέρει ότι ένα κείμενο δεν σου παραδίδεται αν του φερθείς είτε με το γάντι είτε με τη βία. Αλλά μόνο αν το προσεγγίσεις με θάρρος και ερωτισμό.

Είναι ο πρώτος που επιτυγχάνει να «αποκαλύψει» στα ελληνικά το Μια Εποχή στην Κόλαση. Δεν χρειάζεται να το αποδείξει κανείς. Αρκεί ν' ανοίξει το μικρό βιβλίο των εκδόσεων Γαβριηλίδη και να διαβάσει. Θα βυθιστεί σίγουρα στον πυκνό κόσμο της οδύνης και των χασμάτων, της αντίφασης και της πρόκλησης, της κατάρας και του ζόφου, που, τι παράξενο, στο τέλος καταλήγει να σου αφήσει το άρωμα τόπου ευλογημένου - αυτός είναι ο κόσμος του Ρεμπώ. Πρώτη φορά στα χρονικά των γραμμάτων μας το οριακό αυτό κείμενο, μεταφρασμένο ελληνικά, πείθει ότι είναι πράγματι σπουδαίο ποιητικό κείμενο.



Στρατής Πασχάλης (ποιητής)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 31-10-2004