Δημοκρατία και αγορά

Ποτέ μέχρι σήμερα δεν ήταν τόσες οι χώρες που απολαμβάνουν ή τουλάχιστον πειραματίζονται με τους δημοκρατικούς θεσμούς, εγκαταλείποντας παράλληλα παλαιότερα μοντέλα οικονομικής ανάπτυξης και εισάγοντας μεταρρυθμίσεις με άξονα τους μηχανισμούς της αγοράς. Τόσο, δηλαδή, στο πεδίο της πολιτικής όσο και σ αυτό της οικονομίας παρατηρείται μια ριζική ρήξη με το παρελθόν που παίρνει την μορφή δύο ταυτόχρονων και αλληλοεξαρτώμενων «μεταβάσεων» προς τη δημοκρατία και την αγορά. Με αφορμή τις μεταβάσεις αυτές στην Ανατολική Ευρώπη και την Λατινική Αμερική, ο Adam Przeworski θέτει ορισμένα θεμελιώδη ερωτήματα που αφορούν την δημοκρατία και την ανάπτυξη: Ποιοί δημοκρατικοί θεσμοί έχουν τις μεγαλύτερες πιθανότητες να παράγουν οικονομική μεγένθυση που να συνοδεύεται από μιαν ανθρώπινη διανομή πλούτου; Η αποτυχία του σοσιαλισμού ακυρώνει την κριτική για την ανορθολογικότητα του καπιταλισμού; Ποιές είναι οι προϋποθέσεις σύγκρισης καπιταλισμού και σοσιαλισμού;


Λίγες ημέρες πριν από την κατάρρευση του καθεστώτος της Ανατολικής Γερμανίας, ο Έριχ Μίλκε, ο 82χρονος επικεφαλής του μηχανισμού ασφαλείας της χώρας αυτής, είχε πει απευθυνόμενος στον Έριχ Χόνεκερ: «Έριχ, δεν μπορούμε να τσακίσουμε εκατοντάδες χιλιάδες κόσμο!». Οι πιθανότητες είναι ότι εκείνη τη στιγμή δεν μιλούσε κάποιου είδους ανθρωπισμός, αλλά ένας ψυχρός ορθολογισμός. Η διαπίστωση του Μίλκε ότι οι μηχανισμοί καταστολής δεν θα μπορούσαν να πτοήσουν τη λαϊκή κινητοποίηση ενδεχομένως έκαναν τον ισχυρό άνδρα του καθεστώτος να αναθεωρήσει τις προβλέψεις του για την αποτελεσματικότητα των μεθόδων αυτών. Στον βαθμό μάλιστα που διακυβεύονταν πολλά συμφέροντα για τη νομενκλατούρα του καθεστώτος (και του ιδίου), η παραίτηση και ο συμβιβασμός οπωσδήποτε θα έμοιαζαν ως η καλύτερη λύση.


Ο Adam Przeworski είναι καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, το γνωστό NYU, και θεωρείται ένας από τους σημαντικούς παράγοντες της σύγχρονης πολιτικής σκέψης. Έφυγε από την Πολωνία το 1967 ως αντιφρονών προς το κομμουνιστικό καθεστώς και έκτοτε ασχολήθηκε με τη διαδικασία της πολιτικής μετάβασης από τον ολοκληρωτισμό στη δημοκρατία για τις χώρες της Λατινικής Αμερικής και αργότερα της Ανατολικής Ευρώπης. Σε αυτό το βιβλίο του προσπαθεί να δείξει ότι η μετάβαση από ένα καθεστώς αυταρχικό και συγκεντρωτικό στη δημοκρατία και την αγορά είναι το αποτέλεσμα ενός παιχνιδιού στο οποίο κάθε παίκτης είναι ορθολογικός και σκέπτεται με γνώμονα το ίδιο συμφέρον του σε μια κατάσταση πολλαπλών πιθανών εκβάσεων και αβεβαιότητας. Χωρίς να υιοθετεί ο συγγραφέας αναγκαστικά κάποιο οικονομικό σύστημα ως το πλέον ιδεώδες προβαίνει σε μια βαθιά ανάλυση με πολύ ενδιαφέρουσες προεκτάσεις.


Η μετάβαση των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης από το σύστημα της κομμουνιστικής διακυβέρνησης στο σύστημα της δημοκρατίας και της ελεύθερης αγοράς ήταν κάτι το οποίο, κατά τον Przeworski, ήταν προβλέψιμο. Όλοι περίμεναν ότι κάποτε αυτό το σύστημα θα κατέρρεε, κυρίως διότι ήταν ιδιαίτερα ατελέσφορο από οικονομικής απόψεως. Το μόνο που δεν μπορούσε να προβλεφθεί εύστοχα ήταν το πότε θα ελάμβανε χώρα αυτή η κατάρρευση. Από τη στιγμή όμως που θα κατέρρεε ο κομμουνισμός θα έπρεπε, αναπόφευκτα, να ακολουθήσει μια διάδοχος κατάσταση, η οποία δεν θα μπορούσε να είναι άλλη από τη δημοκρατία και την οικονομία της αγοράς ­ που κατά τον συγγραφέα είναι και αυτή ατελέσφορη από οικονομικής απόψεως, όχι όμως τόσο όσο η προκάτοχός της.


Αν ο στόχος είναι να ικανοποιήσουμε τις επιθυμίες μας (π.χ. να θρέψουμε όλον τον πληθυσμό και να μην υπάρχει φτώχεια), θα πρέπει να εντοπίσουμε ένα αποτελεσματικό σύστημα οργάνωσης της παραγωγής, ένα αποτελεσματικό οικονομικό και πολιτικό μοντέλο. Κατά τον Przeworski, υπάρχουν μόνο δύο δυνατά οικονομικά συστήματα, με τη στενή έννοια: ο καπιταλισμός και ο σοσιαλισμός. Το ένα βασίζεται στην αποκεντρωμένη εξουσία των αγορών και στην ατομική ιδιοκτησία και το άλλο στη συγκεντρωμένη εξουσία και ιδιοκτησία του ενός και μόνου κεντρικού σχεδιασμού. Και τα δύο, το καθένα για τους δικούς του λόγους, αδυνατούν να επιτύχουν αυτό που η κοινωνία επιθυμεί: να θρέψει δηλαδή όλα τα μέλη της. Ο λόγος είναι ότι και τα δύο συστήματα υποαξιοποιούν τους δεδομένους σε κάθε στιγμή πόρους. Ο μεν καπιταλισμός διότι δεν έχει σύμμετρη και τέλεια πληροφόρηση με αποτέλεσμα να εκδηλώνονται πάντοτε οικονομικές ανισορροπίες (με εξάρσεις και υφέσεις)· ο δε σοσιαλισμός διότι οι κεντρικοί σχεδιαστές δεν είναι παντογνώστες και ως εκ τούτου είναι αβάσιμες οι προϋποθέσεις που λαμβάνονται υπόψη. Κατά συνέπειαν και τα δύο συστήματα αδυνατούν να επιτύχουν τεχνική και οικονομική αποτελεσματικότητα. Από την ανάλυση που ακολουθείται στο βιβλίο προκύπτει ότι ένα μείγμα των δύο συστημάτων στο οποίο η ιδιοκτησία είναι ιδιωτική, αλλά η αναδιανομή του εισοδήματος ­ώστε να αντιμετωπίζεται η φτώχεια­ κρατική, μπορεί να αποδειχθεί το πιο αποτελεσματικό (αν και θα παρέμενε ατελέσφορο σε μεγάλο επίσης βαθμό).


Από την άλλη πλευρά, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί για να παγιωθούν πρέπει να προστατεύουν όλα τα μείζονα συμφέροντα και να παράγουν οικονομικά αποτελέσματα. Η δημοκρατία, κατά τον Przeworski, είναι ένα σύστημα στο οποίο τα κόμματα χάνουν τις εκλογές και συνεπώς αυτή ορίζεται ως μια κυβέρνηση επί του παρόντος (pro tempore).


Η δημοκρατία χαρακτηρίζεται από την αβεβαιότητα των πολλαπλών πιθανών αποτελεσμάτων (λόγω της αποκεντρωμένης στρατηγικής δράσης) και από την αποδοχή των εκβάσεων αυτών από τα πολιτικά κόμματα, που αποδέχονται τους νόμους και τα θεσμικά πλαίσια ως δεδομένα (και που έχουν επιβληθεί κατ εξοχήν λόγω της ευρύτατης αποδοχής τους). Επειδή δηλαδή τα πολιτικά κόμματα αποδέχονται το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο τους δίδονται ίσες ευκαιρίες να αναμετρηθούν, το θεσμικό αυτό πλαίσιο δύναται να λειτουργεί. Έτσι, οι δημοκρατίες διαρκούν και αντέχουν λόγω της ιδιοτελούς και αυθόρμητης συμμόρφωσης των «μειζόνων πολιτικών δυνάμεων».


Ωστόσο το ερώτημα που τίθεται από τον συγγραφέα (εν έτει 1991), με κάποια ανησυχία, έχει να κάνει με το αν η μετάβαση των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών στη δημοκρατία θα μπορούσε τελικά να μοιάσει στη λατινοαμερικανική εκδοχή του καπιταλισμού (με τη συνεπαγόμενη εξαθλίωση). Εκ των υστέρων η απάντηση επιβεβαιώνει τους φόβους του πανηγυρικά μεν, κατά περίπτωση δε. Και αυτό διότι σε περιόδους βαθέος οικονομικού μετασχηματισμού ορισμένες προϋποθέσεις σχετικά με τη λειτουργία της δημοκρατίας δεν πληρούνται, με αποτέλεσμα οι κυρίαρχες την εκάστοτε χρονική στιγμή ιδεολογίες να μην κάνουν πάντοτε αποδεκτή την ανοχή των διαιρέσεων και των συγκρούσεων που είναι εγγενείς στον δημοκρατικό ανταγωνισμό. Όπως όμως είδαμε πλέον, αυτό λειτουργεί κατά περίπτωση. Σε ορισμένες χώρες η δημοκρατία και η οικονομία της αγοράς αύξησε την ευημερία (βλ. Ουγγαρία, Πολωνία), ενώ σε άλλες επιδείνωσε τα προβλήματα (βλ. Ρουμανία, Βουλγαρία). Θα μπορούσε λοιπόν εύστοχα να αναρωτηθεί κανείς για το πού η δημοκρατία θα έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια...

Νίκος Α. Κεράνης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 06-05-2001