Ενικός - πληθυντικός

Μια συνταγή για το πως να γίνουμε όλοι πλούσιοι. Ο εξελικτικός τυφλοσούρτης του Δαρβίνου. Χωρίς βιασύνες όμως. Αργά και υπομονετικά. Όχι στα πεταχτά και με τις αρπαχτές που αφειδώς υπόσχονται διάφορες άλλες οδηγίες εγγυημένου δήθεν πλουτισμού. Δύο οι στέρεες εγγυήσεις, αντιθέτως, της εξελικτικής πρότασης: η διαφάνεια των επιλογών και, κυρίως, ο επεριόριστος σχεδόν χρόνος που έχει η φύση μπροστά της για να διορθώσει τα λάθη της. Οι μεγαλόπνευστες ιδέες περιττεύουν. Δεν υπάρχει επίσης, ούτε και μας χρειάζεται, επιτελικό σχέδιο. Ο κομψός σχεδιασμός γίνεται καθ οδόν και στηρίζεται στις εκάστοτε αποτελεσματικότερες προσαρμογές στο περιβάλλον. Η γενική προσαρμοστική οδηγία απευθύνεται σε έμβια όντα που ευνοήτως τιμούν και υπερασπίζονται πρωτίστως τους εαυτούς τους. Σε αμετανόητους δηλαδή εγωιστές.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε μόνοι μας, αλλά ζούμε με τους άλλους. Ζούμε για μας, αλλά αλληλεπιδρούμε με τους άλλους, ενίοτε αντιδρούμε στους άλλους και καμιά φορά κάνουμε πόλεμο με τους άλλους. Στο αέναο πάρε δώσε του εαυτού μας με τους άλλους, στη δύσκολη πορεία αυτογνωσίας η οποία είναι προϋπόθεση για την επαφή με τους συνανθρώπους μας και στο δίλημμα που συνοψίζεται στη φράση «εγωιστική ή αλτρουιστική συμπεριφορά;» αναφέρεται το βιβλίο του Δημήτρη Ποταμιάνου Ενικός-Πληθυντικός.

Όπως σημειώνεται και στο εξώφυλλο, πρόκειται για μια «Δοκιμή εξελικτικής ανθρωπολογίας». Πράγματι, το βιβλίο του Δημήτρη Ποταμιάνου μπορεί να θεωρηθεί δοκίμιο. Όσο για τον όρο «εξελικτική», αυτός δεν χρησιμοποιείται καθόλου καταχρηστικά: το πόνημα βασίζεται στις αρχές της εξελικτικής θεωρίας έτσι όπως αυτές διατυπώθηκαν από τον Δαρβίνο και τους νεοδαρβινιστές. Βεβαίως, μπορεί κανείς να είναι αντίθετος με την ίδια την έννοια της εξελικτικής ανθρωπολογίας. Δεν είναι λίγοι αυτοί που εκφράζουν έντονο σκεπτικισμό σχετικά με το συγκεκριμένο πεδίο. Ωστόσο βασική προϋπόθεση για να πάρει κανείς θέση σχετικά με την εγκυρότητα ή όχι της εξελικτικής ανθρωπολογίας είναι να τη γνωρίζει.

Το βιβλίο του Δημήτρη Ποταμιάνου, χωρίς να μπορεί να θεωρηθεί εγχειρίδιο εξελικτικής ανθρωπολογίας, εξασφαλίζει τη γνωριμία με αυτή την επιστήμη, και μάλιστα με τρόπο που εγγυάται την αντικειμενικότητα. Ο συγγραφέας έχει μελετήσει και εμβαθύνει σε όλα τα κείμενα τα οποία θα θέλαμε να είχαμε διαβάσει προκειμένου να εισχωρήσουμε στα μυστικά αυτής της επιστήμης. Επιπροσθέτως, αποδίδει με πιστότητα τις απόψεις όσων επικαλείται και είναι επεξηγηματικός χωρίς να εκλαϊκεύει υπέρ το δέον. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι όλα τα παραπάνω γίνονται με μια χαρακτηριστικά γλαφυρή γλώσσα και ένα κείμενο που ρέει. Στην πράξη έχει κανείς την εντύπωση ότι συνομιλεί με τον συγγραφέα, ότι ο συγγραφέας τού απευθύνεται σε πρώτο ενικό, γεγονός το οποίο εξηγείται από την εκπαιδευτική πείρα του πανεπιστημιακού δασκάλου που διαθέτει ο Δημήτρης Ποταμιάνος.

Το βιβλίο αποτελείται από πέντε μόνο κεφάλαια, τα οποία θα μπορούσαν και να είναι αυθύπαρκτα. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι η διατήρηση της σειράς στην ανάγνωση βοηθά στην απόλαυση του βιβλίου, καθώς βιώνει κανείς μια «εξελικτική» πορεία κατανόησης.

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, «Η εκδίκηση του καλού», ο Δημήτρης Ποταμιάνος μάς αποδεικνύει ­ με μαθηματικά, παρακαλώ! ­ ότι το να είναι κανείς εγωκεντρικός και κοστίζει αλλά και δεν αποδίδει περισσότερο από τη συνεργιστική συμπεριφορά. Προσοχή όμως! Πρέπει να διαλέγει κανείς τους συνεργάτες του σωστά, γιατί, όπως επισημαίνεται στο βιβλίο, «όσο και αν μειώνεται, και μάλιστα επειδή ακριβώς μειώνεται, το ποσοστό των συνεργάσιμων ατόμων μέσα στον πληθυσμό, η τάση προς συνεργασία, σε συνδυασμό βέβαια με την προσεκτική επιλογή των συνεργατών, σταθερά αμείβει».

Το δεύτερο κεφάλαιο, «Μαστορέματα, μπρος πίσω», είναι ίσως το κατ εξοχήν εξελικτικό τμήμα του βιβλίου. Σε αυτό μαθαίνουμε ότι η εξελικτική διαδικασία δεν συμβαίνει βάσει σχεδίου αλλά είναι απόρροια των δεδομένων της κάθε χρονικής στιγμής. Με άλλα λόγια, μοιάζει περισσότερο με το χτίσιμο ενός σπιτιού με τα υλικά που βρίσκονται στη γειτονιά κάθε στιγμή και τα οποία συλλέγονται για να καλύψουν συγκεκριμένες ανάγκες παρά με τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του σπιτιού από έναν αρχιτέκτονα. Στην προκειμένη βέβαια περίπτωση το οίκημα είναι η ίδια η ανθρώπινη ψυχή.

Τα τρία τελευταία κεφάλαια, με τους εύγλωττους τίτλους «Συναιρετικά και ανταποδοτικά οφέλη», «Συμφωνίες και προγραφές» και «Ο επιμορφωτικός καθρέφτης», πραγματεύονται το δύσκολο θέμα της αλτρουιστικής συμπεριφοράς, από την ενστικτώδη ακατέργαστη μορφή της ως την εν πλήρει συνειδήσει φιλία και συντροφικότητα. Είναι πράγματι πολύ δύσκολο εγχείρημα να εξηγήσει κανείς την αξία της αλτρουιστικής συμπεριφοράς, ειδικά μέσα από τις θυσίες. Και είναι πολύ δυσκολότερο να την εντοπίσει χωρίς εγωιστικές προσμείξεις. Γιατί η θυσία της μητέρας για το παιδί και του αδελφού για τον αδελφό είναι ταυτόχρονα θυσία υπέρ των ιδίων γονιδίων του θυσιαζομένου!

Ο συγγραφέας δεν έχει καμία αμφιβολία για το έργο που αναλαμβάνει. Προς το τέλος του τρίτου κεφαλαίου σημειώνει: «Σκληρό καρύδι, μα την αλήθεια ­για τον ερμηνευτή τουλάχιστον­, η αλτρουιστική συμπεριφορά. Εκεί που πιστεύεις ότι έχεις πιάσει τον παλμό της, σου ξεγλιστρά κυριολεκτικά μέσ απ τα χέρια». Η παραπάνω διαπίστωση καθόλου δεν είναι δήλωση παραίτησης του συγγραφέα. Είναι εισαγωγή στα επόμενα, όπου θα αναλυθούν σημεία των ανταγωνιστικών κοινωνιών μας και έννοιες όπως η προδοσία, η συνεργασία, η ευγένεια, η μοχθηρία, η επιθετικότητα και τα οφέλη ή οι συνέπειές τους.

Παρά τη δυσκολία του εγχειρήματος, ο Δημήτρης Ποταμιάνος επιτυγχάνει, με διαδρομές που περνούν από τον Τσόμσκι και τον Αριστοτέλη, να οδηγήσει τον αναγνώστη στην κατανόηση της διαδικασίας της αυτογνωσίας και στην ενσυνείδητη αναγνώριση της συνεργιστικής συμπεριφοράς ως το καλύτερο μέσο επιβίωσης σε έναν εγωιστικό κόσμο.

ΙΩΑΝΝΑ ΣΟΥΦΛΕΡΗ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-10-2001