Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα

Το βιβλίο του Bernard Pierron αποτελεί σημαντική συμβολή στη μελέτη της ιστορίας των Εβραίων στο νεοελληνικό κράτος και ανοίγει δρόμους που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην ανανέωση της ελληνικής ιστοριογραφίας για τον 19ο και τον 20ό αιώνα.
Η ιστορία που αφηγείται το βιβλίο αρχίζει με την επανάσταση του 1821 και τελειώνει με την εκτόπιση και εξόντωση των Εβραίων της Ελλάδας στα ναζιστικά στρατόπεδα. Την επομένη της επανάστασης, στη διάρκεια της οποίας σημειώθηκαν σφαγές Εβραίων στον Μοριά και στη Μακεδονία, στο νεοσύστατο βασίλειο δεν υπάρχουν οργανωμένες εβραϊκές κοινότητες. Το 1822, η Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου θεσμοθετεί αποφαστιστικά τη θρησκευτική ανοχή και την πολιτική ισότητα. Ωστόσο, ήδη στην πρώτη αυτή περίοδο του ελληνικού κράτους αναδεικνύονται οι βασικές συνιστώσες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού αντισημιτισμού.
Οι διαφορετικές συνιστώσες του αντισημιτισμού (οικονομική, πολιτική, θρησκευτική) συναντώνται σύμφωνα με τον συγγραφέα στον «πολιτισμικό αποκλεισμό» (exclusivisme culturel), που προκαθορίστηκε από την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, αποτέλεσε τη βάση του ελληνικού εθνικισμού, από την εποχή της γέννησης της Μεγάλης Ιδέας μέχρι την Καταστροφή του 1922, και επηρέασε τις σχέσεις Εβραίων και χριστιανών από τις αρχές του 19ου αιώνα έως τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.[...]

Από την εισαγωγή της Ρίκας Μπενβενίστε

ΚΡΙΤΙΚΗ



Λίγες μόνο μέρες έχουν περάσει από την επέτειο αποκάλυψης της τρομακτικής αλήθειας που έκρυβε το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς και οφείλουμε να το παραδεχτούμε: Δεν έχει ακόμα έρθει ο καιρός που θα μπορούμε να μιλάμε για τις εβραϊκές κοινότητες, τις σχέσεις τους με τους όποιους άλλους, σε όποια ιστορικά συμφραζόμενα, χωρίς η συζήτηση -είτε αυτή είναι επιστημονική είτε όχι- να εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο του αντισημιτισμού. Οπως μαρτυρούν κοινωνικές αντιδράσεις που φουντώνουν στην Ελλάδα με ποικίλες αφορμές, ο αντισημιτισμός είναι ένα κεφάλαιο που ακόμα δεν έχει κλείσει. Και ως τέτοιο οφείλουμε να το διαχειριζόμαστε.


Με αυτή την παρατήρηση ξεκινώ για να σημειώσω πως ακόμα και ένα επιστημονικό βιβλίο που εκδίδεται στην Ελλάδα του 21ου αιώνα, όπως είναι η μελέτη του Μπερνάρ Πιερόν «Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 ώς το 1945», είναι, σχεδόν εκ προοιμίου, σίγουρο ότι θα προκαλέσει μία ακόμα συζήτηση για το ζήτημα του αντισημιτισμού στην Ελλάδα. Σε καμία περίπτωση δεν θα αντιμετωπιστεί ως μία -απλή- ιστορική μονογραφία για τις σχέσεις δύο κοινοτήτων, δύο θρησκειών, δύο πολιτισμών. Η εμπλοκή τής συγκεκριμένης μελέτης με τον αντισημιτισμό είναι διπλή: αφορά και το συγγραφέα, αλλά και το αναγνωστικό κοινό. Ο Πιερόν, από την πλευρά του, εντάσσει το υλικό του στην προβληματική του αντισημιτισμού. Οι δε αναγνώστες, από τη δική τους πλευρά, διαβάζουν το ιστορικό ανάγνωσμα έχοντας στο πίσω μέρος του μυαλού τους τον ελληνικό αντισημιτισμό.


Η ιστορία των σχέσεων μεταξύ Εβραίων και χριστιανών που αφηγείται ο Μπερνάρ Πιερόν είναι μια μεγάλη ιστορία· μια ιστορία που ξεκινά από τις αρχές του 19ου αιώνα και ολοκληρώνεται με το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Πρόκειται επομένως για ένα έργο γενικής ιστορίας που χαρακτηρίζεται από τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του είδους: διαβάζεται εύκολα από μεγάλο αναγνωστικό κοινό, δίνει κάποιες γενικές κατευθύνσεις, περιέχει γενικεύσεις και σχηματοποιήσεις και αφήνει ανοιχτά αρκετά ερωτήματα. Στο βαθμό μάλιστα που υπάρχει στην Ελλάδα ένα βιβλιογραφικό κενό, το βιβλίο τού Πιερόν έρχεται να χαράξει, όπως επισημαίνει στην εισαγωγή της η Ρίκα Μπενβενίστε, ένα ιστοριογραφικό πεδίο. Παράλληλα όμως καλείται να σηκώσει το βάρος των απαιτήσεων που δημιουργούν τόσο οι ιστορίες μεγάλης διάρκειας όσο και τα ερευνητικά κενά της σχετικής θεματογραφίας.


Στο πλαίσιο αυτό νομίζω ότι το έργο του Πιερόν πρέπει να ειδωθεί ως μια απόπειρα σκιαγράφησης των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ εβραϊκών και ελληνικών κοινοτήτων στα μεταβαλλόμενα σύνορα του ελληνικού κράτους. Με μια ρέουσα αφήγηση, οι σκηνές διαδέχονται η μία την άλλη, οι χώροι και οι χρόνοι εναλλάσσονται, καθώς η εξιστόρηση διατρέχει το σύνολο του ελλαδικού κορμού και το σύνολο της ελληνικής Ιστορίας, παρέχοντάς μας τεκμήρια της πολυπλοκότητας και της πολυσημίας των διακοινοτικών σχέσεων.


Παρά το γεγονός ότι το έργο αναφέρεται στο σύνολο των εβραϊκών κοινοτήτων του ελλαδικού χώρου, άξονάς του είναι η ισχυρή εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, στην οποία αφιερώνεται το μεγαλύτερο -και καλύτερο- τμήμα του βιβλίου. Το πρώτο μέρος, που ασχολείται με την «περίοδο πριν από την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης 1821-1912», είναι αρκετά αδύναμο, όχι τόσο εξαιτίας της έλλειψης πηγών και υλικού όσο εξαιτίας μιας απόπειρας να καλυφθεί αυτή η αδυναμία με γενικά εξηγητικά σχήματα. Περισσότερο αναπτυγμένο και πειστικό είναι το δεύτερο μέρος του βιβλίου που πραγματεύεται τα χρόνια «1912-1940: Μια νέα εποχή». Εδώ αναδεικνύεται η ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης ως οργανικού τμήματος της πόλης, ενώ παράλληλα εξιστορούνται άγνωστες στο ευρύ κοινό στιγμές της ιστορίας των Εβραίων αλλά και της Θεσσαλονίκης, όπως η πυρκαγιά του 1917 και η επακόλουθη νομοθεσία για την ανοικοδόμηση της πόλης ή το πογκρόμ του Καμπέλ το 1931-'32. Στο μέρος αυτό ο Πιερόν έχει νομίζω καταφέρει να δώσει μια δυνατή εικόνα όχι μόνο της αλληλεξάρτησης της πόλης της Θεσσαλονίκης με την εβραϊκή κοινότητα, αλλά και της αλλαγής που υφίσταται η βαλκανική πόλη μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος. Τέλος, το τρίτο μέρος, «Η εξόντωση των Εβραίων της Ελλάδας», παίζει αφηγηματικά το ρόλο του επίλογου καθώς ο συγγραφέας ενδιαφέρεται περισσότερο να κλείσει την ιστορία του ελληνικού αντισημιτισμού έτσι όπως την αφηγήθηκε, παρά να διεξέλθει αναλυτικά ένα τόσο σημαντικό κομμάτι της ιστορίας, το οποίο θα μπορούσε άλλωστε να αποτελεί θέμα ολόκληρης μελέτης.


Ολοκληρώνοντας την ανάγνωση, επιβεβαιώθηκε αυτό που εύστοχα είχε παρατηρήσει η Ρίκα Μπενβενίστε στην εισαγωγή της: «Καθώς προχωράμε στην ανάγνωση συνειδητοποιούμε ότι διαβάζουμε μια ιστορία του αντισημιτισμού στην Ελλάδα» και βέβαια αυτή η οπτική «επισκιάζει» κάποιες όψεις της ιστορίας, ταυτόχρονα δεν φωτίζει κάποιες άλλες, όπως συμβαίνει άλλωστε με κάθε οπτική. Μια ιστορία του ελληνικού αντισημιτισμού δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ούτε ότι ο συγγραφέας είναι προκατειλημμένος ή «ανθέλληνας» ούτε ότι εστιάζει μόνο στις αρνητικές όψεις των διακοινοτικών σχέσεων. Σημαίνει όμως ότι πρόκειται για μια ιστορία των σχέσεων μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων, μια ιστορία όπου οι διαφορές και οι συγκλίσεις σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο διατρέχονται από τη στερεοτυπική πρόσληψη του άλλου και οδηγούνται -μέσα από ποικίλες διαδρομές- στον αποκλεισμό: έναν «πολιτισμικό αποκλεισμό», όπως τον περιγράφει ο Πιερόν, στον οποίο καταλήγουν οι ποικίλες όψεις (κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές) του ελληνικού αντισημιτισμού.



Μια ιστορία του ελληνικού αντισημιτισμού



Η μέχρι τώρα υποδοχή του έργου τού Πιερόν δείχνει ότι το εγχείρημα δεν είναι και τόσο εύκολο. Η πρώτη βιβλιοκριτική που παρουσιάστηκε στον ελληνικό Τύπο («Καθημερινή», 28/11/04) χρησιμοποιεί ουσιαστικά ορισμένες από τις αδυναμίες του βιβλίου προκειμένου να υπονομεύσει το συνολικό επιχείρημα και να συμπεράνει ότι ο Πιερόν «αλιεύει αντισημιτισμούς και εκεί που δεν υπάρχουν». Ο βιβλιοκριτικός μετατοπίζει από ποιοτικά σε ποσοτικά τα κριτήρια του αντισημιτισμού, προκειμένου να υποστηρίξει τελικά ότι η Ελλάδα «δεν είναι και τόσο ύποπτη περίπτωση» (εννοεί αντισημιτισμού). Από την άλλη μεριά, η άμεση απάντηση που προκάλεσε η συγκεκριμένη βιβλιοκριτική και υπογράφτηκε από δεκαπέντε Ελληνες (Εβραίους και μη) πολίτες -μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται και μέλη του Ελληνικού Παρατηρητήριου του Συμφωνιών του Ελσίνκι- ασκεί μεν έντονη κριτική στις θέσεις του βιβλιοκριτικού, αποφεύγει ωστόσο να αποδεχθεί το βιβλίο τού Πιερόν ως ιστορία του αντισημιτισμού.


Εξίσου ενδιαφέρον παρουσιάζει και η διαδικτυακή συνέχεια της συζήτησης στο Indymedia, έναν από τους πιο έγκυρους, εναλλακτικούς δημοσιογραφικούς κόμβους, ο οποίος αναδημοσιεύει άρθρα εφημερίδων, φιλοξενώντας ταυτόχρονα σχόλια αναγνωστών [http:// athens.indymedia.org/front. php3? lang=el&article_id=308151]. Μέσα από τέτοια σχόλια, η συζήτηση συνεχίζεται. Το βιβλίο ξεχνιέται και το θέμα του ελληνικού αντισημιτισμού συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των συνομιλητών. Το ιστορικό ανάγνωσμα και οι πρώτες αντιδράσεις που προκάλεσε, έδωσαν το έναυσμα για έναν έντονο διάλογο, ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με την επιστημονική διαπραγμάτευση του έργου· έχει σχέση με τα στερεότυπα· τον αποκλεισμό· τη μισαλλοδοξία: έχει σχέση με τον αντισημιτισμό.


Η υποδοχή του έργου τού Πιερόν αποδεικνύει ότι ένα βιβλίο για τον ελληνικό εβραϊσμό λειτουργεί και ως ένα είδος συμβόλου -μια μαγική λέξη που εγείρει εντάσεις και ενστάσεις αναφορικά με το παρόν και το παρελθόν του αντισημιτισμού. Και αυτό οφείλουμε να το παραδεχτούμε. Γιατί, λοιπόν, μας ενοχλεί τόσο μια ιστορία του ελληνικού αντισημιτισμού;



ΙΟΥΛΙΑ ΠΕΝΤΑΖΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/02/2005