Ιστορία των μεταμορφώσεων

ΚΡΙΤΙΚΗ





Το 1981 κυκλοφόρησε το τελευταίο μεγάλο ελληνικό μυθιστόρημα με τον παράδοξο τίτλο «... από το στόμα της παλιάς Remington». Συγγραφέας του ήταν ο πρωτοεμφανιζόμενος στη μυθιστορία Γιάννης Πάνου (είχε συμμετάσχει στην ομαδική αντιδικτατορική έκδοση «Νέα Κείμενα» το 1971), ο δε εκδότης που είχε την τιμή να το πρωτοκυκλοφορήσει ήταν ο θεσσαλονικιός εκδοτικός οίκος - τυπογραφείο «Τρίλοφος» (για την ιστορία πρέπει να αναφερθεί ότι το βιβλίο είχε απορριφθεί προηγουμένως από τον αθηναϊκό «Ερμή»).

Η «Remington» (όπως έγινε γνωστή) ήταν ένα βιβλίο πραγματικό και πλήρες, μια αισθητική απόλαυση σε πολλαπλά επίπεδα. Ήταν σαφές ότι ο κ. Πάνου ήξερε να γράφει και ήξερε τι ήθελε να ­ει - παρουσίαζε την ιστορία του με τρόπο συναρπαστικό και έλεγε πράγματα που μας αφορούσαν όλους. Για πολλούς η «Remington» αποτέλεσε ένα βιβλίο - τοτέμ, και όσο περνούν τα χρόνια φαίνεται ολοένα και καθαρότερα ότι ήταν ένα βιβλίο - ορόσημο.

Σε μια ιδανική κοινωνία η «Remington» θα αποτελούσε διδακτέα ύλη στα σχολεία (στο μάθημα των Νέων Ελληνικών αλλά και στην Πατριδογνωσία). Δεν ζούμε όμως σε ιδανικές κοινωνίες, κι έτσι το βιβλίο έκανε απλώς μια δεύτερη έκδοση στην Αθήνα στις εκδόσεις «Ύψιλον» το 1983, και πουλιότανε προ μηνών στα καροτσάκια του παζαριού της πλατείας Κλαυθμώνος έναντι ευτελούς ποσού. Όσοι έξυπνοι, αγόρασαν.

Από τη «Remington» ως σήμερα μεσολάβησε στην Ελλάδα ένας λογοτεχνικός χυλός, από τον οποίο ξεχώρισαν (για διαφορετικούς λόγους ο καθένας) η Μάρω Δούκα, η Ζυράννα Ζατέλη, ο Πάνος Θεοδωρίδης, ο Αλέξης Πανσέληνος, ο Στέφανος Τασσόπουλος και ο Χρήστος Χωμενίδης. Μεσολάβησε επίσης και μια ολάκερη φουρνιά συγγραφέων εισαγωγής, είτε από τη Βόρεια είτε από τη Νότια Αμερική, που αποτέλεσαν πρότυπα προς μίμηση (κατά τες συνταγές αρχαίων ελληνοαργεντίνων μάγων). Κανένας τους όμως ­ και κανένα βιβλίο ­ δεν μπόρεσε να φθάσει το άρτιο και απολύτως ελληνικό αποτέλεσμα της θρυλικής «Remington». Ίσως η κοινωνία μας δεν ήταν πια σε θέση να παράγει (ή και να δεχθεί) κάτι τέτοιο.

Φέτος, μετά από 17 χρόνια ΠαΣοΚ (υπάρχει η όχι αβάσιμη θεωρία ότι και η κυβέρνηση της ΝΔ μια μορφή ΠαΣοΚ ήτανε) και συνεπακόλουθης κοινωνικής αλλοτρίωσης, ο κ. Πάνου επιστρέφει με το δεύτερο μυθιστόρημά του, με τίτλο «Ιστορία των μεταμορφώσεων». Το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να το διαβάσουμε με προσοχή (τη «Remington» την ξαναδιάβασα το περασμένο καλοκαίρι, για να βεβαιωθώ ότι ήταν τόσο καλή όσο τη θυμόμουν ­ οι νέοι αναγνώστες μπορούν πλέον να τη βρουν σε τρίτη έκδοση, από τις εκδόσεις Καστανιώτη).

Να το ξεκαθαρίσουμε ευθύς εξαρχής: η «Ιστορία των μεταμορφώσεων» δεν είναι με κανέναν τρόπο άλλη μία «Remington» (αυτό θα αποτελούσε ύβρι προς την ιδιοφυΐα του κ. Πάνου). Είναι ένα διαφορετικό, αυτόνομο μυθιστόρημα, που έχει μεγαλύτερες απαιτήσεις από τον αναγνώστη του. Η πρώτη και καλύτερη απαίτηση είναι να το δεχθεί ο αναγνώστης ως μυθιστόρημα...

Το βιβλίο είναι δομημένο σε πέντε άνισα κεφάλαια, με πέντε διαφορετικούς αφηγητές ή πρωταγωνιστές (τρία κεφάλαια είναι γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο και δύο σε τρίτο). Ιστόρημα σίγουρα, αλλά ο μύθος; Ο συνεκτικός ιστός της «Ιστορίας των μεταμορφώσεων» είναι κυρίως οι φιλοσοφικές θεωρίες που παρατίθενται (η δράση έχει ουσιαστικό αλλά συνοδευτικό ρόλο). Ο συγγραφέας εξηγεί εμμέσως την επιλογή του από το πρώτο κεφάλαιο, γράφοντας πως «έχουν καταγραφεί πολλοί τρόποι με τους οποίους κάποιος αποφασίζει να αρματώσει την ψυχή και το σώμα του προκειμένου να αποδυθεί σε ένα δύσκολο έργο, να επιδιώξει έναν δυσπρόσιτο στόχο, ένα επισφαλές ταξίδι ή τη προσέγγιση ακανθώδους φιλοσοφικού προβλήματος».

Υπάρχουν και άλλα στοιχεία που θα πείσουν τον ευσυνείδητο αναγνώστη ότι οι αφηγήσεις ενός Κινέζου, ενός Ισπανού, ενός Ρωμιού, ενός Νορβηγού κι ενός Εβραίου συγκροτούν μυθιστόρημα, αλλά θα πρέπει εδώ να παραμείνουν απόκρυφα, για να μην του στερήσω τη χαρά της ανακάλυψής τους και την τελική δικαίωση του τίτλου του βιβλίου.

Η «Ιστορία των μεταμορφώσεων» κινείται σε έναν λογοτεχνικό χώρο και χρόνο, που έχει ψηφίδες από την πραγματικότητα ­ τόσες ώστε να ξεγελάει και να μπορεί να διαβαστεί αρχικά ως ιστορία. Πλήθος ανθρώπων, παραθεμάτων και θεωριών παρελαύνουν, όχι αναγκαστικά όλες πραγματικές. Η αφήγηση μοιάζει γραμμική, αλλά κατά διαστήματα εμφανίζονται διάφοροι σκόπελοι τους οποίους καλείται να παρακάμψει ο αναγνώστης, ανάλογα με τη ναυτοσύνη του: ο αφηγητής που μιλά σε πρώτο πρόσωπο είναι ο ίδιος που μιλούσε σε πρώτο πρόσωπο πριν από μία παράγραφο; Και αν καταφέραμε να τον ταυτίσουμε με ένα ιστορικό πρόσωπο, πώς είναι δυνατόν να γνωρίζει πράγματα που συνέβησαν μετά την εποχή του;

Το μικρότερο κεφάλαιο του βιβλίου είναι το πρώτο, με τίτλο «Ο Κόσμος», που αποτελεί και την εισαγωγή στην προβληματική που ακολουθεί και δίνει συνάμα αρκετά κλειδιά για να ανοιχθούν τα επόμενα κεφάλαια. Στο δεύτερο κεφάλαιο, το μόνο με ξενόγλωσσο τίτλο («Don Lorenzo»), βρισκόμαστε σε ένα ιδεατό συμπόσιο που κινείται μεταξύ Πλάτωνος και Πεντζίκη, και όπου υπερισχύει η φρενιτώδης λογική. Η πλοκή αποκτά υπόσταση από το τρίτο (και εκτενέστερο) κεφάλαιο, αφηγητής του οποίου είναι ο Μιχαήλ Ψελλός («Ο Φιλόσοφος»). Από εκεί και πέρα, στα δύο τελευταία («Ο Σκάλδος«»και «Ο Μεσσίας»), ο αναγνώστης συμμετέχει ευκολότερα στη μηχανή που έχει στήσει ο κ. Πάνου.

Η γλώσσα και η ορθογραφία του βιβλίου βοηθούν πολύ στην ομαλή ανάπτυξη του μυθιστορήματος ­ η ελαφρώς στριμωγμένη στοιχειοθεσία λιγότερο (το ίδιο και οι κεφαλίδες, που δεν διαφοροποιούνται ανάλογα με το κεφάλαιο). Αν και ο εκδότης προειδοποιεί πως «ως προς τη στίξη και την ορθογραφία του κειμένου ακολουθήθηκαν οι επιλογές του συγγραφέα», το βιβλίο είναι στοιχειοθετημένο σχεδόν πολυτονικά, με ένα ιδιότυπο ολιγοτονικό σύστημα, αφού οι βαρείες έχουν πάει περίπατο.

Ψιλά γράμματα; Πιθανόν, γιατί αυτό που μετράει στο τέλος δεν είναι το τι βρίσκεται πάνω και κάτω από τα γράμματα, αλλά πάνω και κάτω από το κείμενο. Πάνω από το κείμενο είναι ο συγγραφέας, που έχει την ίδια γνώριμη φωνή και στις πέντε μεταμορφώσεις του. «Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά τα έργα μου θ' αναγνωρίσει πολλούς να ξεπηδούν από την ίδια ρίζα. Υπήρξα ένας, συνθεμένος από πολλά σπαράγματα» λέει σε κάποια στιγμή.

Κάτω από τις φιλοσοφικές επικαλύψεις και τις θεολογικές εκθέσεις, τις ιστορίες και τα παραμύθια και τα λόγια τεχνάσματα ο κ. Πάνου αρματώνει την ψυχή του για ένα εξαιρετικά επισφαλές ταξίδι: τη λογοτεχνία ως εξήγηση του κόσμου. Αν τα καταφέρνει ή όχι, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αντίληψη του κόσμου που έχει ο αναγνώστης του. Το ουσιώδες είναι η έντιμη προσπάθεια: όλη η «Ιστορία των μεταφορφώσεων» θα μπορούσε ίσως να συνοψισθεί με ένα απόσπασμα ποιήματος του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, που έγραψε πως «κάτω από τους μύθους και τις μάσκες / η ψυχή, πάντα μόνη».

ΜΑΝΟΛΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-06-1998