Λεξικό του θεάτρου

ΤΟ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης περιλαμβάνει λήμματα σχετικά με θεατρικούς συγγραφείς, ηθοποιούς, σκηνοθέτες, σκηνογράφους, κριτικούς, θεατρικά είδη και κινήματα από όλο το ιστορικό φάσμα των πολυποίκιλων εκφράσεων της θεατρικής τέχνης, καθώς και λήμματα για θεατρικά κτίρια και για την τεχνική ορολογία του θεάτρου. Νεότεροι καλλιτέχνες συμπεριλαμβάνονται με την προϋπόθεση να έχουν συμπληρώσει το 40ό έτος της ηλικίας τους το 1992, χρονιά της τελευταίας έκδοσης του λεξικού.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο καταγραφεύς μιας συναγωγής θεατρικών όρων αποθησαυρίζει και λημματογραφεί ένα υλικό εν πολλοίς χαμένο.

Σώματα, λέξεις, μουσικές, υφάσματα, σανίδια, σκοτάδι, φως και μηχανές - η ύλη της σκηνικής τέχνης προβάλλει εδώ την εγγενή αντινομία της απέναντι στην καταγραφή και την ερμηνεία της: πώς να αποτιμηθούν συγχρόνως το σταθερό και το φευγαλέο στοιχείο της. Ο,τι επιζεί (κείμενα -αυτά πρωτίστως- οικοδομήματα και πέτρες, παρτιτούρες, υπολείμματα σκηνικών, κοστούμια, αντικείμενα) και ό,τι παρήλθε ανεπιστρεπτί (ο ζωντανός άνθρωπος ενώπιον του άλλου, η συνάφεια της παρουσίας, το παίξιμο - άγραφη γραφή της ομιλίας, της κίνησης και του συναισθήματος).

Μέσα από τα μάτια της εποχής του ο συντάκτης ενός θεατρικού «Ονομαστικού» καλείται να επιχειρήσει το περίπου αδύνατον. Να επιστρέψει στο τότε και να συνδιαλαγεί με τις χαμένες μνήμες. Επιπλέον, να διασταυρώσει τις πηγές. Να ανατρέξει σε τεκμήρια ιστορικά για τις εργοβιογραφίες και για την ανασυγκρότηση της θεσμικής πλευράς, σε μαρτυρίες αυτούσιες ή δευτερογενείς (φωτογραφικές απαθανατίσεις, ηχογραφήσεις, μαγνητοσκοπήσεις, προϋπάρχουσες μελέτες και μονογραφίες), για να συλλάβει το κατ' εξοχήν παροδικό, τη θεατρικότητα.

Η ουσία της αναζήτησής του, το μυστικό των παραστάσεων, εκκρεμεί· δεν αποτυπώνεται στις περγαμηνές και στα βιβλία, χάθηκε μαζί μ' αυτούς που το διακόνισαν -αρχαίους υποκριτές και πλανόδιους θεατρίνους, ηθοποιούς και θεατές, και σώζεται κατά έναν παράξενο τρόπο μέσα στην ίδια τη θεατρική πράξη, η οποία εξελίσσεται ανά τους αιώνας εμπεριέχοντας κάθε φορά το παρελθόν και το μέλλον της.

Των αντιξοοτήτων τούτων λαμβανομένων υπ' όψιν, η πρόσφατη έκδοση από τη «Νεφέλη» του Λεξικού του Θεάτρου του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης είναι περισσότερο από ευπρόσδεκτη. Πόσο μάλλον που έρχεται να συμπληρώσει κυριολεκτικά ένα κενό στον εκδοτικό θεατρολογικό χώρο.

Υπενθυμίζω ότι στη χώρα μας (τρία Πανεπιστημιακά Τμήματα και ένας Τομέας Θεατρολογίας, πολυάριθμες δραματικές σχολές και πολλά, πάμπολλα θέατρα) τη σχετική βιβλιογραφία κάλυψε μόλις την τελευταία δεκαετία το Θεατρικό Λεξικό Πρόσωπα και Πράγματα στο Παγκόσμιο Θέατρο (εκδ. Κέδρος, 1989) του πάντα ανήσυχου και ακάματου Αλέξη Σολομού. Πόνημα με τη σφραγίδα της προσωπικότητας του Ελληνα σκηνοθέτη, ο οποίος το συστήνει «ως εράνισμα από πληροφορίες», που αποσκοπεί σε «στοιχειώδη κατατόπιση του αναγνώστη και ίσως να αποτελέσει πρόκληση για μελλοντική συγγραφή ανάλογων βοηθημάτων πιο τεκμηριωμένων και σοφών».

Θα ήταν παράλειψη, βέβαια, να μην αναφέρω και το, προ πολλού εξαντλημένο, Θεατρικόν Λεξικόν (Γαλλοελληνικόν) του ιστορικού του Νεοελληνικού Θεάτρου Νικολάου Λάσκαρη (εκδ. Γ.Ι. Βασιλείου, 1923), μια απόπειρα απόδοσης τεχνικών όρων και εκφράσεων «του θεατρικού αργκό».

Το διεθνούς κύρους Συνοπτικό Λεξικό Θεάτρου της Οξφόρδης (The Concise Oxford Companion to the Theatre είναι ο τίτλος του πρωτοτύπου), σε επιμέλεια των Φίλις Χάρτνολ και Πίτερ Φάουντ και σε μετάφραση του Νίκου Χατζόπουλου, περιλαμβάνει σε 755 σελίδες, κατ' αλφαβητική σειρά, διατεταγμένα περί τα 2.100 λήμματα σχετικά με όλους τους συντελεστές της θεατρικής τέχνης κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της. Μια πανσπερμία από θιάσους, συγγραφείς, ηθοποιούς, σκηνοθέτες, σκηνογράφους, κριτικούς, θεατρικούς επιχειρηματίες και ιμπρεσάριους, θεατρικά είδη και κινήματα, τεχνικούς όρους και σκηνικούς χώρους.

Το εγχείρημα είχε ξεκινήσει προ τριακονταετίας περίπου από τη Φίλις Χάρτνολ, συγγραφέα του Α Concise History of the Theatre (Ιστορία του Θεάτρου, μετάφραση Ρούλας Πατεράκη, εκδόσεις Υποδομή, 1980) και του The Oxford Companion of the Theatre από το οποίο προέκυψε το 1972 το περί ου ο λόγος Συνοπτικό Λεξικό Θεάτρου. Η ελληνική μετάφραση στηρίζεται στη δεύτερη, συμπληρωμένη και επαυξημένη έκδοση του 1992 που συμπεριλαμβάνει καλλιτέχνες με όριο το 40ό έτος της ηλικίας τους τη χρονιά εκείνη.

Υιοθετώντας μια παραδοσιακή στάση απέναντι στο θεατρικό φαινόμενο, οι λεξικογράφοι αφήνουν κατά μέρος τις επιτεύξεις της σημειωτικής, της γλωσσολογίας και της επικοινωνιολογίας και τις επιδράσεις τους στη θεατρολογική επιστήμη. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι από το λεξικό απουσιάζει το λήμμα «Θεατρολογία», ενώ το λήμμα «Πανεπιστημιακά Τμήματα Θεατρικών Σπουδών» αναφέρεται στη σταδιακή αποδοχή του θεάτρου ως αντικείμενο ακαδημαϊκών σπουδών, χωρίς να θίγονται ζητήματα μεθοδολογίας και προοπτικών.

Η των ονομάτων επίσκεψις, εδώ, επιφυλάσσει, ως εικός, ηγεμονική θέση στην αγγλική και αμερικανική σκηνή. Ακολουθούν οι ευρωπαϊκές χώρες που κατά τη διάρκεια της θεατρικής ιστορίας αποτέλεσαν τα σημαντικά κέντρα της.

Το σύγχρονο ελληνικό θέατρο αντιπροσωπεύεται μόνο από πέντε λήμματα που αναφέρονται στους σκηνοθέτες Φώτο Πολίτη, Δημήτρη Ροντήρη και Κάρολο Κουν, στο σκηνοθέτη και ηθοποιό Αλέξη Μινωτή και στην ηθοποιό Κατίνα Παξινού. Πάντως, η ιδιαίτερα προσεγμένη ελληνική έκδοση φρόντισε όσον αφορά τα ανωτέρω λήμματα να αποκαταστήσει ορισμένα κενά του πρωτοτύπου.

Εν γένει, ασχέτως εθνικότητας, παρατηρούνται παραλείψεις σε «σύγχρονους κλασικούς» του θεάτρου, όπως ο Αυστριακός Τόμας Μπέρνχαρντ, ο Γερμανός Κλάους Μίκαελ Γκρίμπερ, ο Αμερικανός Μπομπ Ουίλσον.

Παρά ταύτα, οι δύο επιμελητές, έχοντας την ιδιαίτερη εποπτεία του αγγλόφωνου θεατρικού χώρου, προσφέρουν απλόχερα στοιχεία για γνωστές και άγνωστες πτυχές του και καθιστούν το Θεατρικό Λεξικό αναντικατάστατο βοήθημα τόσο για τους ειδικούς της θεατρικής πράξης και σκηνής όσο και για τους θεατρόφιλους. Από το ελισαβετιανό θέατρο «Σφαίρα» και τους «Ανδρες του Αρχιθαλαμηπόλου» ώς το Γκρουπ Θίατερ, το Λι Στράσμπεργκ και το Λα Μάμα Εξπεριμένταλ Θίατερ Κλαμπ, ο αναγνώστης καλείται -σαν σε showboat- να διανύσει μια συναρπαστική διαδρομή, όπου θα κάνουν την εμφάνισή τους: το «Πρώτο αγόρι» της αγγλικής παντομίμας και τα «Πλωτά θέατρα» στα νερά του Μισισιπή και του Οχάιο, το «Πράσινο δωμάτιο» και ο Walter Plinge (όνομα που χρησιμοποιήθηκε στα αγγλικά προγράμματα για να καλύψει την εμφάνιση ενός ηθοποιού σε διπλό ρόλο), το «Ναυτικό δράμα» και το «Φάντασμα του Πέπερ», τα «Θεάματα ναυμαχιών» και ο «Τρελός της Αυλής», το «Αλογάκι» και οι «Πανεπιστημιακές διάνοιες» (ομάδα κάπως άσωτων ελισαβετιανών συγγραφέων με πανεπιστημιακές σπουδές, που περιφρονούσαν τους αμόρφωτους Σέξπιρ και Μπεν Τζόνσον), οι «Πόρτες προσκηνίου» και «Οι πυρκαγιές σε θέατρα», η «Σκηνή των μαραγκών» και το «Δράμα του νεροχύτη», ο Εντμουντ Κην και ο Ντέιβιντ Γκάρικ, ο «Βιβλιοφύλακας» και η Γκλέντα Τζάκσον, οι «Γυναικείοι ρόλοι από άνδρες» και οι «Ρόλοι με παντελόνια», το «Χαλί της τραγωδίας» και οι «Νέγροι σε αμερικανικό θέατρο»...

Αφήνω για το τέλος τις χάριτες και τους επαίνους που οφείλουμε στον μεταφραστή Νίκο Χατζόπουλο. Ο αλησμόνητος Ορόντ (Ο Μισάνθρωπος), θείος Βάκης (Η Νύκτα της Κουκουβάγιας) και μάγος Αλκάντρ (Φρεναπάτη) ηθοποιός Χατζόπουλος αντιμετώπισε με υποδειγματική υπευθυνότητα τις τεράστιες μεταφραστικές δυσκολίες και παίζοντας, αυτή τη φορά, το ρόλο του διαμεσολαβητή, παρέδωσε στη γλώσσα μας τα λήμματα της θνητής αλλά αθάνατης τέχνης του θεάτρου.



Δηώ Καγγελάρη

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/04/2001