Στην τροχιά του ενός Θεού

Το βιβλίο του Γιώργου Παμπούκη αναφέρεται διεξοδικά στην εξελικτική πορεία των μονοθεϊστικών δογμάτων διαμέσου των αιώνων. Φιλοδοξία του συγγραφέα είναι μέσα από αυτό το χαώδους έκτασης αντικείμενο, όπου επί αιώνες παρεισφρέουν σε μέγιστο βαθμό προκαταλήψεις, παραπληροφόρηση, αλλά και το προαιώνιο απορρυθμιστικό των πάντων "θείο δέος", να αποκτήσει ο αναγνώστης τα αναγκαία εφόδια ώστε, να είναι σε θέση να κρίνει τα πράγματα με νηφαλιότητα και λογική.






ΚΡΙΤΙΚΗ




Το ογκώδες πόνημα του Γιώργου Παμπούκη ­ούτε λίγο ούτε πολύ 740 σελίδες­ επικεντρώνεται στην εύλογη φιλοδοξία του συγγραφέα: να συγκεντρώσει, να αποσαφηνίσει και να συμπληρώσει τα κενά γύρω από τις πάμπολλες αλλά διάσπαρτες και ενίοτε αντικρουόμενες πληροφορίες περί τα θρησκευτικά θέματα που έχει στη διάθεσή του ο φιλέρευνος «μέσος αναγνώστης», ο αναγνώστης δηλαδή ο οποίος όχι μόνο έχει γενικά ενδιαφέροντα ευρέος φάσματος αλλά επιθυμεί ιδιαίτερα να πληροφορηθεί τι επιτέλους συμβαίνει στον ευαίσθητο χώρο των θρησκευτικών δρωμένων, τα οποία μάλιστα κατά κανόνα συμβαίνει να επιδέχονται πολλές εκδοχές. Στον χώρο αυτό εμπλέκονται συχνά καίρια φιλοσοφικά ερωτήματα, αμφισβητούμενες θεολογικές ερμηνείες, συναρπαστικά ιστορικά συμβάντα αλλά και απλές ή και απλοϊκές παραδόσεις που έχουν μεταφερθεί στον αναγνώστη από το οικείο περιβάλλον ή και από τα μαθητικά εγχειρίδια.

Το εγχείρημα είναι φιλόδοξο, ίσως ακόμη και κάπως επισφαλές, όχι γιατί ο συγγραφέας, όπως δηλώνει κατηγορηματικά ο ίδιος, δεν είναι ειδικός στα θέματα της ιστορίας των θρησκειών ­ άλλωστε οποιοσδήποτε ειδικός θα ήταν αδύνατον να καλύψει χρονικά και γνωσιολογικά το αχανές αυτό υλικό ­ αλλά διότι η «απόπειρα προσέγγισης των πραγματικών γεγονότων» (όπως το θέλει ο υπότιτλος του έργου) είναι υπόθεση δυσχερέστατη, όπως δυσχερέστατη είναι και η συναφής με αυτήν προσπάθεια να παραμείνει κανείς «ουδέτερος», αντικειμενικός παρατηρητής ή κριτής όλων αυτών των πραγμάτων, αφήνοντας κατά το δυνατόν στην άκρη όλες τις προσωπικές συναισθηματικές φορτίσεις.

Παρ' όλα αυτά ο συγγραφέας διαθέτει ένα σπουδαίο, ανεκτίμητο θα έλεγα, προτέρημα: την έναγχο περιέργεια και τη σύμφυτη προς αυτή φιλέρευνη διάθεση να αναζητήσει και να μάθει για ποιον λόγο «τα πράγματα έγιναν όπως έγιναν»: Ποιος, για παράδειγμα, ήταν στην πραγματικότητα ο αληθινός Ιησούς και πώς έχει εξελιχθεί σήμερα το μέγιστο θέμα της «ιστορικότητάς» του; Τι το καθοριστικό συνέβαλε ώστε η ουσία της χριστιανικής θρησκείας, που ήταν το «αγαπάτε αλλήλους», να μετατραπεί σε μια δεδομένη στιγμή σε πόνο, διαστροφή, θάνατο; Για ποιους λόγους άραγε υπήρξαν τόσο αποκλίνουσες οι πορείες της Ανατολικής Ορθόδοξης και της Δυτικής Καθολικής Εκκλησίας μέσα στη διαχρονία και πώς συνέβη να φθάσει η παπική εξουσία σε τέτοιο απίστευτο βαθμό απολύτου ελέγχου της ζωής και της σκέψης των πιστών; Ή, ακόμη, γιατί ο χριστιανικός κόσμος συμπεριφέρθηκε, για αιώνες και αιώνες, κατά τον πιο βάρβαρο τρόπο σε βάρος των Εβραίων;

Αυτά είναι μερικά από τα καίρια ερωτήματα ή μάλλον μερικά από τα θέματα που επιχειρεί να προσπελάσει πρώτα ο Γ.Π. και ακολούθως να τα κατανοήσει και να τα μεταφέρει με τρόπο εξαιρετικά εύληπτο και διατύπωση ξεκάθαρη ­γλώσσα ρέουσα, απλή και ευχάριστη­ στον αναγνώστη, ο οποίος καλείται, με τη σειρά του, να κινητοποιήσει τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις που διαθέτει, να αναζητήσει με μεγαλύτερη επιμονή τις αιτίες και την αλήθεια των συμβάντων και να στραφεί ει δυνατόν στην πνευματική διάσταση της θρησκείας, ερμηνεύοντας αλλά και απορρίπτοντας τις πάμπολλες διαστροφές ή αγριότητες που κατά καιρούς διαπράχθηκαν στους κόλπους των διαφόρων Εκκλησιών στο όνομα της πίστης.

Η κατάβαση όμως αυτή στο βάθος των γεγονότων δεν περιορίζεται μόνο στον χριστιανισμό· ο συγγραφέας πλαισιώνει το εγχείρημά του με μια ευρύτερη αναδρομή στην αρχαιότητα ­ την ελληνική, την αιγυπτιακή και εκείνη της Απω Ανατολής ­ καθώς και στην καταλυτικής, για τη διαμόρφωση των θρησκευτικών πραγμάτων, σημασίας παρουσία του εβραϊκού στοιχείου και αργότερα του Ισλάμ. Θα σταθεί βέβαια περισσότερο στον ελληνικό αποικισμό της Μεσογείου κατά την αρχαιότητα, επειδή θεωρεί ότι τότε για πρώτη φορά το ελληνικό πνεύμα, στα παράλια της Μικράς Ασίας, κινείται σε δρόμους που τους χαρακτηρίζει η κριτική ικανότητα και η απόρριψη της βαριάς σκιάς του μύθου και της ερμηνείας των πάντων με αναφορά στις θεότητες.

Εδώ, λοιπόν, στην Ιωνία και στις ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας, αναζητείται η απαρχή της κινητοποίησης του νου, της κριτικής αναζήτησης του «Ενός» και ο εντοπισμός των χαρακτηριστικών εκείνων που έδωσαν τη δυνατότητα στις μονοθεϊστικές θρησκείες ­χριστιανισμό, ισλαμισμό ή εβραϊσμό­ να κυριαρχήσουν στους χώρους τους, να έλθουν σε επαφή αναμεταξύ τους, να επηρεάσουν και να επηρεαστούν, να δώσουν και να πάρουν.

Όλα αυτά και άλλα πολλά δίνονται με τρόπο εξαιρετικά γλαφυρό, έτσι ώστε η ανάγνωση του βιβλίου να προσδιορίζεται πολλές φορές από τα χαρακτηριστικά της αστυνομικής λογοτεχνίας και να παρακολουθεί μια πορεία προς την ανακάλυψη του «ενόχου», δηλαδή προς τους μηχανισμούς της αλλοτρίωσης της θρησκείας από την κοσμική ή από την κρατική πλαισίωση.

Η ύλη του βιβλίου είναι ταξινομημένη σε 12 βασικά μέρη: Θρησκευτικό πανόραμα του αρχαίου κόσμου, Περιπέτειες στη Μεσόγειο, Το θαύμα, Η υπέροχη παρακμή, Η πορεία προς τον θρίαμβο, Οι δύο κόσμοι (395 μ.Χ.-1453 μ.Χ.), Ισλάμ, Οι μεγάλες ανακατατάξεις, Η πορεία προς τις μέρες μας, Οι Εβραίοι, Η Αγία Καθολική και Αποστολική Εκκλησία, Η «Κινούμενη Αμμος». Κάθε βασικό κεφάλαιο απαρτίζεται από υποκεφάλαια με εξαιρετικά εύγλωττους τίτλους, έτσι ώστε ο αναγνώστης να διακρίνει εύκολα το περιεχόμενό τους, ενώ η καθεμία από τις 12 ενότητες χαρακτηρίζεται από θεματική αυτάρκεια.

Η βιβλιογραφία, η οποία στο αχανές αυτό θέμα είναι απέραντη, περιορίζεται στα βασικά κείμενα στα οποία μπορεί να ανατρέξει ο φιλέρευνος αναγνώστης και είναι ταξινομημένη σε μεγάλες ιστορικές ενότητες: Γενική βιβλιογραφία, Αρχαϊκός κόσμος-Προϊστορική Εποχή, Αρχαίος ελληνικός κόσμος, Ιησούς-Εβραϊσμός-Πρώτοι χριστιανικοί αιώνες, Βυζάντιο-Ορθοδοξία-Μεσαίωνας-Ισλάμ, Πορεία προς τη νεότερη εποχή-Ειδικά θέματα.

Τελευταία αλλά καθόλου εσχάτη η πληροφοριακή αναφορά στο Ευρετήριο: μια άρτια αποδελτίωση κυρίων ονομάτων, τοπωνυμίων και σημαινόντων όρων ­ 45 σελίδες εξονυχιστικής δουλειάς.

ΜΑΡΙΑ ΚΑΪΡΗ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-11-1999