Το λεξικό των Χαζάρων

Όταν κυκλοφόρησε Το λεξικό των Χαζάρων στο Ισραήλ, ένας συνάδελφος καθηγητής πανεπιστημίου μου έκανε μια ερώτηση:
«Στο βιβλίο σας μιλάτε για ένα χριστιανό διάβολο, για έναν εβραίο διάβολο και για ένα μουσουλμάνο διάβολο. Που είναι ο Θεός στο βιβλίο σας;»
«Το βιβλίο μου είναι ο Θεός!» του απάντησα. «Δεν ξέρω να σας πως τίποτα παραπάνω περί αυτού!».

Μ. Πάβιτς

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μπαίνοντας κανείς στον κόσμο των Χαζάρων που έστησε ο Σέρβος Μίλοραντ Πάβιτς, μπαίνει ταυτόχρονα σ' έναν κόσμο εραλδικό, όπου τα σύμβολα και οι αλχημείες επέχουν θέση μιας οιονεί πραγματικότητας, η οποία παράγει πρόσωπα και καταστάσεις που δεν μπορούν παρά να στηρίζονται στο ίδιο θεμέλιο: το ψεύδος. Και αν, όπως εύλογα υποψιάζεται κανείς, κάποιου είδους ζωτικό ψεύδος υπόκειται σε κάθε λογοτέχνημα, αποτελώντας το εναρκτήριο σημείο της αφηγηματικής λειτουργίας, τότε η ίδια η ιστορία της λογοτεχνίας είναι η αληθινή προβολή πολλών ψεύτικων πραγμάτων. Ας μιλήσουμε για ψέματα λοιπόν...

Κάπου, κάποτε, πιθανόν τον 7ο , αλλά μπορεί και τον 8ο ή 9ο αιώνα, σε κάποιο μέρος ανάμεσα στην Κασπία και τη Μαύρη Θάλασσα, υπήρχε ένας λαός που ονομαζόταν Χάζαροι. Και τι δεν έκανε αυτός ο λαός... Πολέμους (αλλά πέρασε και πολλές ειρηνικές περιόδους), γάμους και επιγαμίες, διέθετε μία άγνωστη θρησκεία ώσπου να υιοθετήσει μία από τις τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες, αλλά δεν ξέρουμε ποια. Αγνώστου προελεύσεως, εξαφανίζονται μυστηριωδώς, καταλείποντας ελάχιστες υλικές μαρτυρίες για την ύπαρξη και την ιστορική διαδρομή τους.

Για το λαό αυτό, την ιστορία του, την τριχοτομημένη θρησκεία του και τον πολιτισμό του εκδίδεται ένα λεξικό, το λεξικό του Νταουμπμάνους, το «Λεξικό των Χαζάρων», το βιβλίο που έχει ανά χείρας ο αναγνώστης, ένα βιβλίο με πολλούς, προσδιορισμένους και απροσδιόριστους, συγγραφείς, αφού: «Αυτό είναι ένα ανοιχτό βιβλίο και, όταν κλειστεί, μπορεί να συμπληρωθεί: όπως έχει τον παλιό και το σημερινό λεξικογράφο του, μπορεί να αποκτήσει στο μέλλον νέους συγγραφείς, συνεχιστές και συμπληρωτές».

Εύκολα κατανοεί κανείς ότι για το «Λεξικό» αυτό δεν μπορεί να γίνει λόγος με βάση τις παραδοσιακές κατηγορίες που μας παραδίδει ο λόγος περί το μυθιστόρημα. Για τον Πάβιτς το «βιβλίο», το μυθιστόρημα, είναι ο κόσμος, αλλά ένας κόσμος ανοιχτός, ανοιχτός σε ενδεχόμενα και αναγνώσεις, αλλά ανοιχτός και στη μη ανάγνωσή του...

Είναι γνωστό πως μία από τις ιδρυτικές συνθήκες του λογοτεχνικού κειμένου, ανάμεσα σε πολλές άλλες, είναι η διαθλαστική ικανότητα του συγγραφέα, η θεμιτή παραμόρφωση που παράγεται με τη μεσολάβηση της συγγραφικής συνείδησης, από την επέμβασή της πάνω στην πραγματικότητα, την όποια πραγματικότητα (υλική, ψυχική, διανοητική). Σταθερό χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας είναι ακριβώς η αποτύπωση, συγκεκριμένη και μοναδική κάθε φορά, της «πραγματικότητας» από τη συγγραφική συνείδηση, το ίχνος που αυτή αφήνει πάνω στο πραγματικό υλικό. Θα μπορούσε μάλιστα να ισχυριστεί κανείς ότι όσο ικανότερος και πιο πρωτότυπος είναι ο συγγραφέας τόσο αυτή η διάθλαση θα είναι μεγαλύτερη, εμπλουτίζοντας τα ίδια, παλαιά, πράγματα με νέες ψυχογλωσσικές διαστάσεις.

Ο Πάβιτς όχι απλώς διαθλά την «πραγματικότητά» του, μια πραγματικότητα που αντλείται από το μισό-πραγματικό, μισό-μυθικό κόσμο των Χαζάρων, αλλά ταυτόχρονα συντρίβει κάθε έννοια και κατηγορία της καλόπιστης μεν, παραδοσιακής δε κριτικής προσέγγισης: αχρηστεύει τα συνήθη εργαλεία της («πειστικοί ήρωες», «αδροί χαρακτήρες», «σφιχτή πλοκή», «μυθιστορηματικό σύμπαν»), αφού πλήττει την παραδοσιακή αφήγηση στο πιο νευραλγικό κέντρο της, που, απ' ό,τι φαίνεται, είναι και το πιο άπαρτο κάστρο: την αφηγηματικότητά της.

Ο Πάβιτς δεν ευαγγελίζεται ιδέες -όσο και αν η σερβική του ταυτότητα, ίσως και μια μικρή, υπεκφεύγουσα νύξη για μια ανωτερότητα του σερβικού έθνους είναι παρούσες- δεν στήνει ιστορίες: γνωρίζει καλά τους κινδύνους, και όχι μόνο εκείνους που γεννάει η παραβατική του αφήγηση. Μονίμως επανερχόμενο μοτίβο στο «Λεξικό» του είναι το επικίνδυνο βιβλίο, η καταστροφική δύναμη της λογοτεχνίας. Από το «δηλητηριώδες αντίτυπο» ώς το «απαγορευμένο λεξικό» και από κει ώς την επαναλαμβανόμενη βιβλιοφαγία, είναι προφανές ότι η λογοτεχνία, για το συγγραφέα του «Λεξικού», σκοτώνει, τα βιβλία είναι δολοφονικά και είναι βέβαιο πως όποιος τρώει από το δέντρο της γνώσης (του βιβλίου) πεθαίνει.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μ.Π. βρίσκει στη θεολογία -και στη συναφή, αλλά διαφορετική θρησκευτική μυθολογία- τις αρχετυπικές δομές που χρειάζονται προκειμένου να στήσει τον (ποιητικό) κόσμο των Χαζάρων. Αυτή η «θρησκευτική» δόμηση του μυθιστορήματος, όσο και αν είναι προσχηματική, του επιτρέπει να συνομιλεί με τα πιο αρχέγονα στρώματα της ανθρώπινης ψυχής, ένα είδος universaliorum, που μοιάζουν ακλόνητα στη διαδρομή της Ιστορίας, καθώς συνηχούν με την ακίνητη ανάγκη του ανθρώπου για μια πνευματικότητα πέρα από καιρούς και τόπους.

Καταφέρνει το «Λεξικό» να μας συγκινήσει; Αν με τη λέξη αυτή νοείται η συναισθηματική συμμετοχή που προκύπτει από την ανάγνωση καταστάσεων, όχι. Αν όμως η λέξη αυτή νοηθεί ως η απόλαυση που προκύπτει από ένα λεπταίσθητο αλλά βαθύρριζο διανοητικό παιχνίδι, το οποίο προϋποθέτει μια υψηλή αναγνωστική ικανότητα, τότε σίγουρα ναι.

Ο Πάβιτς φέρνει εις πέρας τη μοναδική θεμιτή υποχρέωση που έχει ο συγγραφέας: να παραγάγει νόημα. Μας παραδίδει ένα μνημειακό κείμενο (και δεν είναι όλα τα μνημειακού χαρακτήρα κείμενα αυθεντική λογοτεχνία, πολύ συχνά όμως τα σημαντικά λογοτεχνικά έργα έχουν έναν μνημειακό χαρακτήρα), μια μεγαλειώδη φάρσα, από την οποία δεν λείπει ένα παλιό, ουσιώδες στοιχείο της λογοτεχνικής αφήγησης, η αλληγορία. Ταυτόχρονα πραγματώνει το ρομαντικής προέλευσης αλλά νεωτερικής μορφής αίτημα για μια ποιητική οργάνωση του κόσμου -αίτημα που φαντάζει πολυτέλεια στους χαλεπούς, λαϊφσταϊλάτους καιρούς μας.

Ετσι, ο ιστορικός του μέλλοντος (εκπλησσόμενος ίσως που δεν θα συμπεριλάβει στο πάνθεον του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα βιβλία που, λόγω της κατεκτημένης φήμης των συγγραφέων τους ή του πολύ καλού πλέγματος δημοσίων σχέσεων που διαθέτουν -π.χ. Εκο, Μοράβια-, προκάλεσαν ορυμαγδό άμα τη εκδόσει τους) θα καλωσορίσει, είμαστε βέβαιοι, στην αποτίμηση αυτού του ταραγμένου αιώνα τον παιγνιώδη Σέρβο μυστακοφόρο.

Η μετάφραση του Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη, αν εικάζουμε σωστά τις δυσκολίες του κειμένου, τα καταφέρνει με το παραπάνω. (Υποθέτουμε ότι η αντιγραμματική γλώσσα του κειμένου, σε ορισμένα σημεία, είναι ηθελημένη πρόθεση του πρωτοτύπου -αλλά σ' αυτό το σημείο ο μεταφραστής μένει πάντα ανυπεράσπιστος.)



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/04/2003