Το βάρος

«Ο ελεύθερος άνθρωπος δεν σκέφτεται ποτέ τη φυγή».



Στην αρχαιοελληνική μυθολογία ο Άτλας, από την παλιά γενιά θεών, τους Τιτάνες, επαναστατεί ενάντια στους νέους θεούς, τους Ολύμπιους, κι επισύρει τη θεϊκή οργή: οι Ολύμπιοι αναγκάζουν τον Άτλαντα, φύλακα του Κήπου των Εσπερίδων με τα χρυσά μήλα, να κουβαλάει για πάντα στους ώμους του το βάρος της γης και τ' ουρανού.



Όταν ο Ηρακλής προσπαθεί, σ' έναν από τους δώδεκα περίφημους άθλους του, να κλέψει αυτά τα μήλα, βρίσκει τον Άτλαντα και προσφέρεται να σηκώσει προσωρινά εκείνος στους ώμους του το Σύμπαν εάν ο Τιτάνας τού φέρει τα φρούτα. Ο Άτλαντας, ξέροντας πως ο Ηρακλής είναι ο μόνος που έχει τη δύναμη να σηκώσει το βάρος του, και με τη δελεαστική προοπτική έστω και μιας σύντομης ελευθερίας, συμφωνεί, κι έτσι γεννιέται μια περίεργη συνεργασία.



Η Τζινέτ Γουίντερσον, με το γνωστό πνευματώδες και τολμηρό ύφος της, οδηγεί τον Άτλαντα στον 21ο αιώνα. Ταυτόχρονα θέτει τα δικά της δύσκολα ερωτήματα για την ελευθερία των επιλογών μας και για το πώς διαμορφώνουμε τη μοίρα μας. Η ιστορία της, επινοημένη κι εξωπραγματική, είναι παρ' όλ' αυτά πιστευτή κι απόλυτα ταιριαστή με το σημερινό μας κόσμο.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Θέλω να ξαναπώ την ιστορία» είναι ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο και τίτλος του πρώτου κεφαλαίου του «Βάρους», αλλά κι ένας από τους κύριους στόχους της καινοτόμου Αγγλίδας συγγραφέα, η οποία στο σύνολο του έργου της επιδίδεται στη διαδικασία της αναδιήγησης ξεχασμένων μύθων και παραμυθιών. Οπως η ίδια εξηγεί στην εισαγωγή του Βάρους: «Το έργο μου είναι γεμάτο "δεύτερες εκτελέσεις". Μου αρέσει να παίρνω ιστορίες που τις νομίζουμε γνωστές και να τις αποδίδω διαφορετικά. Στη νέα εκδοχή τονίζονται, επιλεκτικά ίσως, κάποια καινούργια στοιχεία, ενώ η αναδιάταξη των βασικών αξόνων της ιστορίας απαιτεί την εισαγωγή νέου υλικού στο υπάρχον κείμενο». «Το Βάρος» είναι ένα από τα πρώτα βιβλία της σειράς «Μύθοι», όπου κάποιοι από τους σπουδαιότερους σύγχρονους συγγραφείς -Ατγουντ, Πελέβιν, Ατσέμπε, Α.Σ. Μπάιατ κ.ά.- επιδίδονται στη μεταγραφή των γνωστών αρχαίων ελληνικών μύθων, προσφέροντας τη δική τους εκδοχή, προβάλλοντας άλλες πλευρές και νέες διαστάσεις του μύθου, ανάλογα με τη δική τους εμπειρία.

Η αναδιήγηση των αρχαίων ελληνικών μύθων αποδεικνύεται ο ιδανικός τρόπος για να ξαναειπωθούν οι ιστορίες, να εντοπιστούν σ' αυτές διαχρονικές αλήθειες και να συνδεθούν με θέματα που μας ταλανίζουν στο παρόν. Με κάθε καινούρια ανάγνωση προστίθεται και μία επιπλέον διάσταση στο μύθο και μια νέα σημασία στην ιστορία. Οι επιπόλαιες θεότητες με τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, που κατοικούν σε ένα αιώνιο παρόν και ενίοτε κατεβαίνουν στη γη και συναναστρέφονται θνητούς, παρουσιάζονται επιρρεπείς σε σφάλματα και ευάλωτοι στα πάθη, ενώ οι αδυναμίες τους τούς καθιστούν σύγχρονούς μας. Οι διάφορες εκδοχές και πολλαπλές εκτελέσεις δεν αποδυναμώνουν τους μύθους, τουναντίον τους ενισχύουν, καθώς μέσα από κάθε καινούρια ανάγνωση προβάλλει και η μορφή τής εκάστοτε εποχής. Ο Λέβι Στρος, εξάλλου, είχε ισχυριστεί πως κάθε μύθος αποτελείται από το σύνολο των πιθανών ερμηνειών του.



Ο εαυτός ως φορτίο



Στο πλαίσιο της σειράς «Μύθοι», όπου διακεκριμένοι σύγχρονοι συγγραφείς επιλέγουν κατά βούληση μια ιστορία και την αναδιηγούνται, η Γουίντερσον μεταγράφει το μύθο του Ατλαντα και του Ηρακλή: Χρησιμοποιώντας τη μορφή του Τιτάνα που κρατούσε στους ώμους του τη Γη, ως μεταφορά για το προσωπικό βάρος του εαυτού που όλοι μας κουβαλάμε και που είμαστε πεισμένοι πως δεν υπάρχει τρόπος απαλλαγής, η συγγραφέας στοχάζεται πάνω στη δύναμη του φορτίου μας, που αποτελεί και μέρος της ιστορίας μας, και τη χρήση του ως άλλοθι για την ακινησία και την αδυναμία μας ν' αλλάξουμε και να γευτούμε την ελευθερία.

Με τη συμπυκνωμένη γραφή και το γνωστό, στοχαστικά λυρικό ύφος που συναντούμε και στα υπόλοιπα έργα της, η Γουίντερσον κατορθώνει όχι απλώς να ξαναπεί το μύθο, αλλά, εστιάζοντας στο σημείο όπου ο Ατλαντας απαλλάσσεται προσωρινά από το βάρος της Γης -όταν το παραχωρεί στον Ηρακλή, προκειμένου να πάρει τα μήλα που φυλάσσονται από τον Λάδωνα στον Κήπο των Εσπερίδων-, να διερευνήσει δύο αντίθετους ανθρώπινους τύπους: του Ατλαντα, που καρτερικά υπομένει τη μοίρα του, και του τολμηρού Ηρακλή, που ενσαρκώνει τον τύπο του ήρωα εκείνου που δεν σταματάει να σκεφτεί και συνεχώς κινείται προς τον επόμενο άθλο του. Μέσα από αυτούς μιλάει για τα θέματα της μοναξιάς, της ατομικής ευθύνης, της ελευθερίας της βούλησης, θέματα που αφορούν και την ίδια, καθώς στα κεφάλαια που είναι γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο η συγγραφέας ταυτίζεται με τον Ατλαντα και τον τρόπο που αυτός αποδέχεται τη μοίρα και την τιμωρία.

Οι θεοί ήταν υπεύθυνοι για τη μοίρα του Ατλαντα, ο οποίος ανήκει στην παλιά γενιά των θεών, στους Τιτάνες, και όταν επαναστατεί ενάντια στους νέους θεούς, τους Ολύμπιους, επισύρει τη θεϊκή οργή: τον τιμωρούν να είναι φύλακας του Κήπου των Εσπερίδων με τα χρυσά μήλα και να κουβαλάει για πάντα στους ώμους το βάρος της Γης και τ' Ουρανού.

Η Γουίντερσον με συγκινησιακά φορτισμένη γραφή περνάει από την ιστορία του Ατλαντα στη δική της ιστορία. Οι ήρωες της καταστρέφονται από αυτό που είναι και όχι από αυτά που συναντούν. Ο Ατλαντας της Γουίντερσον είναι η προσωποποίηση της αντοχής και τιμωρήθηκε γιατί παλεύοντας για την ελευθερία ξεπέρασε τα όρια. Οι σκέψεις του τον κρατούν ζωντανό τις ατέλειωτες μοναχικές ώρες, αλλά και οι ίδιες σκέψεις είναι υπεύθυνες για την καταστολή των συναισθημάτων του. Η υποχρεωτική εξορία του τον διδάσκει να συγκεντρώνεται και να υπομένει. Ο δε Ηρακλής, χαρακτήρας της δράσης, προχωράει από τον έναν άθλο στον επόμενο, αδιαφορώντας για το τι έχει προηγηθεί και το για το τι θα ακολουθήσει. Ζωή του είναι η πρόκληση. Μοίρα του, η εκτέλεση των άθλων. Μέχρι που, όταν αναλαμβάνει για λίγο το βάρος της γης, προκειμένου ο Ατλαντας να φέρει τα μήλα, «η σφήκα της σκέψης» τον επισκέπτεται: Ο Ηρακλής δεν ξέρει το λόγο που δρα. Δεν ξέρει το λόγο που θα κάνει το επόμενο βήμα.



Το σύνδρομο του Ατλαντα



Η Γουίντερσον στο παρόν έργο αποδεικνύει πως η ισορροπία ανάμεσα στη ποίηση και την πρόζα είναι εφικτή, θίγοντας θέματα οικουμενικά μέσα από αποσπασματικές λυρικές αφηγήσεις της προσωπικής της ιστορίας.

Οπως έχει δηλώσει παλιότερα σε συνέντευξή της: «Η λογοτεχνία δεν είναι καταπραϋντική, άνετη ούτε αδρανοποιητική. Τίποτε από αυτά τα μέτρια πράγματα. Η λογοτεχνία έχει να κάνει με την αντιμετώπιση μάλλον, παρά με την παρηγοριά. Είναι μια πρόκληση για τον εαυτό σου: ποιος είσαι και ποιος θέλεις να είσαι και πώς θα κατορθώσεις να φέρεις τον κόσμο στα δικά σου μέτρα».

Με ανάλογο τρόπο φέρνει το μύθο στα δικά της μέτρα. Ανάμεσα στην αφήγηση του μύθου παρεισφρέουν τα πρωτοπρόσωπα κεφάλαια, στα οποία η συγγραφέας μάς καταθέτει στιγμές της δικής της πορείας, του δικού της χειρισμού του υπαρξιακού βάρους, σχολιάζοντας την πρόοδό της μέσα στα χρόνια. Καθώς αποφαίνεται πως πάσχει από το σύνδρομο του Ατλαντα, απαριθμεί τους τρόπους που επινόησε προκειμένου να σηκώσει το φορτίο του εαυτού της, φορτίο που όλο και αυξανόταν: «Οσο περισσότερα έκανα τόσο μεγάλωνε το φορτίο μου. Βιβλία, σπίτια, δεσμοί, ζωές, όλα στοιβαγμένα στους ώμους μου, στο μέρος του σώματος που πάντα είχε τη μεγαλύτερη αντοχή. Πηγαίνω στο γυμναστήριο. Μπορώ να σηκώσω το βάρος του εαυτού μου. Θέλω να ξαναπώ την ιστορία».

Σε μια ευφυέστατη ανατροπή, στο τέλος της διασκευής του μύθου, ο Ατλαντας συναντάει τη Λάικα, τη σκυλίτσα που έστειλαν οι Ρώσοι στο Διάστημα το 1957, και νιώθει το φορτίο του να μειώνεται όταν βρίσκει κάτι που ο ίδιος θέλει να κρατήσει για παρέα. Οταν θα επιχειρήσει, δοκιμαστικά, ν' αφήσει τη Γη απ' τους ώμους του, θα διαπιστώσει πως αυτή συνεχίζει την τροχιά της, ανεξάρτητα από αυτόν, και πως υπήρξε το αιώνιο θύμα της ιδεοληψίας του: «Δεν χρειάζεται να κάθομαι κάτω απ' αυτό που δημιούργησα. Δεν με χρειάζεται πια. Ούτε κι εγώ το χρειάζομαι. Δεν μου χρειάζεται το βάρος. Ας πάει στο καλό».

Και η Γη συνεχίζει την τροχιά της, ακόμα και χωρίς την υποστήριξη του Ατλαντα...



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/02/2006