Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα

Στην Κούβα, χώρα ηδονική, φτωχή και διεφθαρμένη, λίγο πριν την κατάληψη της εξουσίας από τον Φιντέλ Κάστρο και ενώ ο ψυχρός πόλεμος μαίνεται, ένας βρετανός μικρέμπορος ηλεκτρικών ειδών βλέπει τις δουλειές του να φθίνουν, ενώ η έφηβη κόρη του σπαταλά τα λιγοστά του χρήματα χωρίς φειδώ. Μα να, φτάνει ο από μηχανής Θεός: ο ήρωάς μας στρατολογείται από τις Βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες για να δίνει πληροφορίες για τη χώρα που τον φιλοξενεί. Η ανάγκη των χρημάτων ωθεί τον μαθητευόμενο κατάσκοπο να επινοήσει ένα ολόκληρο δίκτυο πρακτόρων και μια πληθώρα ψευδών πληροφοριών.
Ξαφνικά, όμως, τα πράγματα περιπλέκονται, οι αναφορές του γίνονται πιστευτές, η πραγματικότητα αντιγράφει τη μυθοπλασία, και μια σοβαρή διεθνής κρίση απειλείται να ξεσπάσει στην Αβάνα...
Αναμειγνύοντας το δράμα και την κωμωδία, ο Γκράχαμ Γκρην γράφει ένα από τα καλύτερα σατιρικά μυθιστορήματα για τον κόσμο της κατασκοπείας, που αποτέλεσε και το πρότυπο για το μυθιστόρημμα του Τζων Λε Καρέ Ο ράφτης του Παναμά


Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα μεταφέρθηκε στον κινηματρογράφο από τον Κάρολ Ρηντ, σε σενάριο του συγγραφέα και με πρωταγωνιστή τον Άλεκ Γκίνες.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οσοι θεωρούν το αστυνομικό είδος (crime novel), αυτό του θρίλερ όπως το αποκαλούν οι Αγγλοσάξονες, στο οποίο πολύ ελεύθερα κατατάσσουμε και το κατασκοπευτικό, αντιπροσωπευτικό μιας γραφής «παραλογοτεχνικής» κατά κυριολεξία, ας μην κάνουν τον κόπο να εγκύψουν στο πασίγνωστο μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκριν (1904-1991) «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα».

Οι υπόλοιποι, θαυμαστές αυτής της μέχρι πρότινος υποτιμημένης γενικώς «παραφιλολογίας», η οποία σήμερα αναγνωρίζεται ως εξαιρετκά υποψιασμένη και ριζοσπαστική, ώς έναν βαθμό, γραφή, θα έχουν την ευκαιρία να χαρούν το συγκεκριμένο κείμενο.

Διότι το υπογράφει ένας μετρ του ευρωπαϊκού crime novel, ο οποίος μαζί με τον Ζορζ Σιμενόν από τον Μεσοπόλεμο κιόλας ανανέωσε το είδος, αναβαθμίζοντας τα μέχρι τότε «παζλ» της «χρυσής εποχής», δηλαδή εκείνες τις ιστορίες - «γρίφους» του Κόναν Ντόιλ και της Αγκαθα Κρίστι: μιλάμε για κείμενα των οποίων η επίπεδη χαρακτηρολογία εξυπηρετούσε κυρίως μια δράση συντονισμένη πάνω στο «ποιος το έκανε;», άσχετα εάν παράλληλα και σποραδικά υπήρχαν σ' αυτά χρωματικές συλλήψεις ενός κόσμου αμφίσημου. Να μην ξεχάσουμε, βέβαια, δίπλα στον Γκριν και τον Σιμενόν να τοποθετήσουμε την, επίσης ανανεωτική, Πατρίτσια Χάισμιθ, τη διαπεραστική αυτή συνείδηση που εισήγαγε στο είδος την αίσθηση μιας πιο κεκρυμμένης και ανησυχητικής συνθήκης των φαινομένων γύρω μας. Η Χάισμιθ, ως Αμερικανίδα, συνέχισε την παράδοση του «σκληρού» (hard boiled) μυθιστορήματος της πατρίδας της, το οποίο εμπλουτίστηκε στην πορεία του από την ευρωπαϊκή παράδοση.

Ο Γκριν, αυτός ο πρώην αριστερός συγγραφέας που ξεκίνησε με μυθιστορήματα μάλλον σχηματικά, για να συνεχίσει με πιο συνθετικά κείμενα, με ήρωες ακραίους και πλαίσια δράσης απρόβλεπτα μέσα στις μεταμορφώσεις τους, αιμοδότησε το αμερικανικό hard boiled. Οι έντονες κοινωνικές αναφορές του και οι ρεαλιστικοί χαρακτήρες που φιλοξένησε στα έργα του, έγιναν πρότυπα. Κοντά στα στοιχεία αυτά, η ειρωνεία και το βρεττανικό του φλέγμα συνέβαλαν ώστε το τελικό κοκτέιλ θα το ζήλευαν πολλοί θεράποντες της «σοβαρής» λογοτεχνίας. Στη συνέχεια, οι σύγχρονοι συγγραφείς αστυνομικών ιστοριών (π.χ., ο ικανός Τζον Λε Καρέ, που δεν φθάνει, όμως, στο ύψος του Γκριν), ομολογούν τις οφειλές τους στο δημιουργό του «Ησυχου Αμερικάνου». Γενικά ο Γκριν είναι μια φωνή που ακόμα ακούγεται και συνεχώς ανακαλύπτεται. Μπορείς, από ένα σημείο και μετά, όπως και ο Σιμενόν, να του καταλογίσεις ότι σχεδίαζε τα έργα του με βάση τη μελλοντική κινηματογράφησή τους, δηλαδή ότι τα έβλεπε ως δυνάμει σενάρια. Αλλά αυτό δεν είναι κατ' ανάγκην κάτι επιλήψιμο, για να λέμε την αλήθεια, αφού οι εικόνες ήσαν ανέκαθεν το ζητούμενο της γραφής. Εν πάση περιπτώσει, ο συγκεκριμένος συγγραφέας είναι ένας στιλίστας, όπως και να το κάνουμε. Ξαναμοίρασε την τράπουλα μέσα από το υποβαθμισμένο είδος της αστυνομικής/ κατασκοπευτικής ιστορίας με τρόπο γοητευτικό, αποκαλυπτικό όσο και υπόγειο.

Το «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» είναι γραμμένο το 1958, και όπως δηλώνει ο τίτλος του η δράση εκτυλίσσεται στη χώρα του δικτάτορα Μπατίστα, λίγο πριν από την επικράτηση του Κάστρο. Το δεδομένο χώρο γνωρίζουμε από δεκάδες εικόνες, μυθολογημένες από την οθόνη και τη λογοτεχνία. Η πολιτική διαφθορά, την οποία καλλιεργεί και ο ψυχρός πόλεμος, δίνει το έναυσμα για την εκδίπλωση μιας ιστορίας στην κόψη της οποίας η αστεία πλευρά συνορεύει με μία άλλη τραγική. Ο Τζιμ Ουέρμολντ είναι ένας συμπαθητικός, μεσήλικος μικρέμπορος ηλεκτρικών ειδών της Αβάνας, αγγλικής καταγωγής, στα όρια της χρεοκοπίας. Με ένα βαθύ τραύμα, λόγω της εγκατάλειψής του από τη γυναίκα του, και με μια απαιτητική στις οικονομικές διεκδικήσεις της έφηβη κόρη, την οποία υπεραγαπά, γίνεται εύκολος στόχος στρατολόγησης κάποιου συμπατριώτη του κατασκόπου.

Οι Αγγλοι, που βλέπουν το φιλοαμερικανικό καθεστώς να καταρρέει και τη δεδομένη επιρροή των Σοβιετικών επί των ανταρτών να γίνεται επικίνδυνη, προσπαθούν να προλάβουν τα γεγονότα. Ο Γκριν δεν χάνει την ευκαιρία να τους παρωδήσει, λίγο πριν η σαχλή μανιέρα του Ιαν Φλέμινγκ κάνει διάσημο το γραφικό Βρετανό υπερήρωα Τζέιμς Μποντ, μέσω της οθόνης.

Η κατασκοπία της γενέτειρας του συγγραφέα μας κυριολεκτικά γελοιοποιείται, καθώς ο ασήμαντος Ουέρμολντ εξ ανάγκης χρημάτων επινοεί φανταστικούς συνεργάτες και απίθανα σχέδια του εχθρού, με τα οποία παραπείθει τους εργοδότες του για την κατάσταση στο νησί. Με βάση τα χαρακτηριστικά του Ουέρμολντ και την ιστορία, σε γενικές γραμμές, ο Τζον Λε Καρέ, σχετικά πρόσφατα, σκάρωσε το μυθιστόρημα «Ο ράφτης του Παναμά», που μεταφέρθηκε μάλλον άνευρα στην οθόνη από τον Τζον Μπούρμαν.

Πέριξ του Ουέρμολντ κινούνται, εκτός των άλλων, ένας γηραιός Γερμανός γιατρός, κάτι σαν θυμόσοφος, ένας αστυνομικός του καθεστώτος ερωτευμένος με την κόρη του ήρωα και μια ωραία, Βρετανή κατάσκοπος που καταλαβαίνει το κόλπο του τελευταίου αλλά δεν τον προδίδει, όχι μόνον γιατί τον συμπαθεί, αλλά και για λόγους σκεπτικισμού όσον αφορά τη σκοπιμότητα της κατασκοπίας. Οι δευτερεύοντες αυτοί χαρακτήρες, κυρίως ο γιατρός, σκιτσάρονται με χάρη και καθόλου διακοσμητικά.

Πιστός στο παιχνίδι της παρωδίας ο Γκριν προτείνει το σύνολο μόρφωμα ως μια υπόθεση «αληθινών ψευδών», όπου τα φαινόμενα υποκαθιστούν το είναι με απαιτήσεις, καταδικάζοντας δικαίους τε και αδίκους. Το χαλκείο που δημιουργεί ο Ουέρμολντ θα μπορούσε να εισάγει και τον ίδιο απολύτως μέσα στο φαντασιακό, σε έναν κόσμο καθ' ολοκληρίαν παράλογο και επίφοβο, εάν ο Γκριν τραβούσε τα πράγματα στα άκρα. Κρατώντας, όμως, αυτός τις αποστάσεις, προτιμά μέσα από αυτό το εύθυμο ταχυδράμα απλώς το σχεδιασμό μιας καρικατούρας της βρετανικής πολιτικής και τον ασήμαντο ήρωά του να παίζει το ρόλο του αποδομητή της.

Σίγουρα το «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα», που μεταφέρθηκε στην οθόνη από τον Κάρολ Ριντ, με πρωταγωνιστή τον Αλεκ Γκίνες, επειδή προηγήθηκε ανάλογων κειμένων οπωσδήποτε μοιάζει κάπως παρωχημένο εξαιτίας των αρδεύσεων επ' αυτού. Ομως, δεν μπορεί ο θαυμαστής του είδους να μην απολαύσει τη ραφινάτη πρόζα του Γκριν, τα δηλητηριώδη βέλη του τα εμποτισμένα σε οιστρογόνες ουσίες, εκείνη την αέρινη «κλοπή» που διαπράττει η ματιά του, όσο και αν μοιάζει αθώα είτε προφανής.

Το ευπρόσδεκτο μεταφραστικό αποτέλεσμα, προϊόν «συνεργασίας», υπηρέτησε αυτή την παρωδία, η οποία μέσα στην προσποίηση μπορεί και βρίσκει το έρμα, δηλαδή το στίγμα μιας ακόμα περίπτωσης ανθρώπινης ιλαροτραγωδίας, το οιονεί διαβατήριο παραγωγής ήθους.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/08/2004