Θέατρο του χρόνου

Έτσι όπως στην τέχνη του ζεν το πρωταρχικό ζητούμενο είναι το ζεν το ίδιο, πιστεύω ότι στις φωτογραφίες του Κουντέλκα το αρχέτυπο, το αληθινό και οριστικό αντικείμενο είναι η φωτογραφία με την έννοια της αποτύπωσης της ομορφιάς, σαν ένα είδος εσωτερικής γνώσης.
Το βλέμμα του Κουντέλκα υπερβαίνει όλα τα αντικείμενα των φωτογραφιών του, έτσι όπως υπερβαίνει και το όριο της στιγμής -κι άρα και της ιστορικότητας των πραγμάτων- και, ακριβώς σ αυτή τη μετάβαση, τα πράγματα αποκαλύπτονται στην πληρότητά τους και κατά συνέπεια στη γεωγραφική και ιστορική ουσία τους. Κάθε τόπος είναι ο κόσμος ολόκληρος, χωρίς να παύει να είναι ένας συγκεκριμένος τόπος, με τα δικά του πρόσωπα και τις ιδιαίτερες γεωλογικές και κλιματικές συνθήκες του.

Μπροστά σε αυτές τις πανοραμικές εικόνες της Ρώμης, έτσι όπως είχε ήδη διαφανεί από τόσες άλλες φωτογραφίες του Κουντέλκα, έρχεται στο νου μας η σκέψη του Γέιτς, που έλεγε ότι ένας στίχος μπορεί να χρειάζεται πολλές ώρες για να βγει, αλλά πως αν δεν μοιάζει να χει βγει αβίαστα, με δώρο της στιγμής, όλη η δουλειά του ποιητή είναι άχρηστη. Σαν ένα άρτια κατασκευασμένο ποίημα, λοιπόν, αυτές οι εικόνες μοιάζουν όντως να είναι το αποτέλεσμα καθαρής τύχης, ενώ στην πραγματικότητα απαίτησαν πολλές μέρες δουλειάς. Ο φωτογράφος χρειάστηκε να περιμένει. Και καθώς περίμενε, ακριβώς όπως ο ποιητής δοκιμάζει και ξαναδοκιμάζει, προσπάθησε αρκετές φορές να συλλάβει εκείνο που ήδη ήξερε ότι ακόμα δεν υπήρχε. Κι, ύστερα, αφού είχε συνειδητά αναμείνει, βρήκε εκείνο που έψαχνε. Για μια ακόμη φορά πειραματίστηκε με τη φωτογραφία σαν τέχνη της αναμονής και της ευφυίας.


Diego Mormorio








ΚΡΙΤΙΚΗ



Το καινούργιο βιβλίο του τσέχου φωτογράφου του «Magnum» Γιόσεφ Κουντέλκα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα, τιτλοφορείται Θέατρο του Χρόνου και περιλαμβάνει εικόνες που τράβηξε ο φωτογράφος στη Ρώμη από το 1999 ως 2003.

H αφορμή για την έκδοση του λευκώματος, που ανέλαβαν τρεις εκδοτικοί οίκοι: η Actes Sud στη Γαλλία, ο οίκος Peliti Associati στην Ιταλία και το Photos Apeiron στην Ελλάδα, δόθηκε από την ομώνυμη έκθεση που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του Δήμου της Ρώμης, τον Μάιο του 2003.

Το πανοραμικό σχήμα που χρησιμοποιεί ο Κουντέλκα στην καινούργια δουλειά του είναι μια συνέχεια της αναζήτησης των ορίων της φωτογραφίας μέσα από τη χρήση αυτού του «ακραίου» φορμαλιστικού κάδρου. Ηδη από το τέλος της δεκαετίας του 1950, στα πρώτα βήματα της φωτογραφικής δραστηριότητάς του, είχε ενδώσει στον πειρασμό του πανοράματος με μια σειρά πειραματικών εικόνων οι οποίες ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν ώστε να αποτελέσουν ένα συγκροτημένο έργο. Τη δεκαετία του 1990 εκδόθηκαν δύο βιβλία του με πανοραμικές λήψεις: το πρώτο, με τίτλο Το Μαύρο Τρίγωνο, που αναφερόταν σε μια περιοχή μεταξύ Τσεχίας, Πολωνίας και Γερμανίας, πλήρως κατεστραμμένη από τους βιομηχανικούς ρύπους, και το δεύτερο, το Χάος, ένα ελεγειακό βιβλίο με το οποίο ο Κουντέλκα πρότεινε την τάξη ως προϊόν μιας υπόγειας αταξίας.

Στη Ρώμη, σύμφωνα με τον πρόλογο του Erri De Luca, «αφαιρεί το μεγαλείο, καταμεσής των πεταμένων εδώ και εκεί οστών μιας πόλης που υπήρξε κυρίαρχη των λαών», για να ανατρέψει τα πράγματα - και γιατί όχι και τον εαυτό του -, να μεταμορφώσει και να ερμηνεύσει κάτι που έχει ήδη προ-υπάρξει. Με άλλα λόγια, ο Κουντέλκα ξανακατασκευάζει τη δική του Ρώμη μέσα από εναλλασσόμενα θεατρικά σκηνικά, επιλέγοντας κάθε φορά τον κατάλληλο - μαγικό - φωτισμό για να δώσει μια ξεχωριστή δραματική ατμόσφαιρα. H προτίμησή του προς το αυτοκρατορικό φόρουμ, την αγορά του Τραϊανού, την Cinecitta, τα αγάλματα, τις βίλες, τις Θέρμες του Καρακάλλα, το Parco Degli Acquedotti δεν είναι μια απλή σύμπτωση γούστου. Ολα υπάρχουν και ζουν σε στενή και αρμονική επαφή με τη φύση και αποτελούν πρόσφορα στοιχεία για τον φωτογράφο.



Το χρυσό τρίπτυχο



Στο προλογικό του κείμενο ο συγγραφέας Diego Mormorio αναγνωρίζει τρία στοιχεία που αποτελούν το «χρυσό τρίπτυχο» των φωτογραφιών του Κουντέλκα, τον Χρόνο, τη Φύση, την Ομορφιά, και γράφει ότι «ο χρόνος είναι βασικός στην τέχνη της φωτογραφίας γενικότερα, και για αυτό, κάθε φωτογράφος που σέβεται τον εαυτό του, αναμετριέται με τη φύση, που είναι το λίκνο και το κρεβάτι όλων του των ημερών. Μα είναι χάρις στην ομορφιά που στην ανθρώπινη ζωή καταφέρνει κανείς να ξεπεράσει το όριο της προσωπικής του παρακμής και να διασχίσει με αξιοπρέπεια το χρόνο και το χώρο». Οι εξωτερικοί χώροι του διαθέτουν λιτότητα και κομψότητα: στη Villa Dei Quintili μας δείχνει υπολείμματα ερειπωμένων κτιρίων και μια γραμμή σκούρων δένδρων που διακόπτουν τη συνέχεια του ορίζοντα καθώς σβήνουν σε έναν ανοιχτό γκρι ουρανό, ενώ στην πιο σκοτεινή ζώνη της εικόνας ένας μαύρος δρόμος διασχίζει κατά μήκος το κάδρο καθώς χάνεται στο βάθος.

Ο Κουντέλκα αντιλαμβάνεται την ομορφιά μέσα από την πλούσια σε υπαινιγμούς «ιερή» γεωμετρία των χώρων, σε συνδυασμό με το παιχνίδι των αναλογιών που σχηματίζει η φύση. Αυτό είναι εμφανές και στις τοπιογραφίες του, όπου οι πέτρινες αψίδες και οι δρόμοι αντιπαραβάλλονται με σειρές δένδρων και φυτών που ξεπροβάλλουν από τη γη.

Συγχρόνως, καθώς τα πανοράματα ξεδιπλώνονται, επιθυμεί να υποδηλώσει το πέρασμα από το ένα στοιχείο στο άλλο, που τόσο γοητεύει όποιον διασχίζει αυτούς τους χώρους.

Αναζητεί ένα είδος τελειότητας μέσα από μια σύνθεση περίπλοκη και μεθοδική, που την εντοπίζει στους κήπους της Villa Borghese, κατά μήκος των δρόμων με τα τούβλινα τείχη και τα σκαλοπάτια, ή στα ψηφιδωτά δάπεδα της Ostia Antica, στα αγάλματα και στους κίονες από μάρμαρο στη Via Casilina Vecchia, όπου το φως ξεδιπλώνεται σιγά σιγά μέσα από το σκοτάδι. H γεωμετρική δομή της φωτογραφίας στη Via Dei Fori Imperiali είναι χαρακτηριστική της συμμετρικής σύνθεσης των εικόνων του, όπου χρησιμοποιεί τις μαρμάρινες σφαίρες και τις παράλληλες γραμμές των σκαλοπατιών για να αναδείξει την αρμονική συνύπαρξή τους. Οι εικόνες είναι αποτέλεσμα υπολογισμών μεγάλης ακρίβειας και εντατικής σκέψης.



Φως και σκοτάδι



Οι εξωτερικοί, άδειοι από ανθρώπινη παρουσία, χώροι του Κουντέλκα - μια ιδέα που έχει ξεκινήσει από το Χάος - μένουν μακριά από την αναταραχή της καθημερινότητας, απομακρυσμένοι από τη βιασύνη της ζωής. Αποτελούν στην πραγματικότητα ενσαρκώσεις ενός κόσμου που κινείται ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι. Ο ήλιος ξεχύνεται σε σκοτεινά σημεία φέρνοντας διαύγεια και τάξη στο κάδρο. Την ίδια στιγμή όλοι οι ενδιάμεσοι τόνοι εγγράφονται στην επιφάνεια των εικόνων, ενώ το φως τρεμοπαίζει, με ανεπαίσθητες διακυμάνσεις, πάνω στα νερά του Τίβερη, στους καταρράκτες της Villa D Este και στα φυλλώματα του δένδρου στην Ostia Antica, περνώντας διαδοχικά από «το ένα στοιχείο στο άλλο» με τρόπους που επικαλούνται το ατέρμονο και τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα της φύσης. Δύο από τις πιο σημαντικές φωτογραφίες του βιβλίου του Κουντέλκα είναι αυτή στο Auditorium, που τα σκαλοπάτια των κερκίδων οριοθετούνται από τον έντονο τόνο του μαύρου στο πάνω μέρος του κάδρου και τις κάτασπρες πάνω στο μαύρο φόντο γραμμές, και ακόμη η φωτογραφία του αποκεφαλισμένου μισο-κρυμμένου στη σκιά αγάλματος της Villa Borghese όπως προβάλλει από τον αχνό ουρανό, ενώ δίπλα αντιπαραβάλλεται μια έντονη κατάμαυρη σκιά. Οι εικόνες αυτές, όπως και όλο σχεδόν το έργο του Κουντέλκα στη Ρώμη, φανερώνουν έναν στοχαστικό ρυθμό μετάβασης από το μαύρο στο άσπρο και τανάπαλιν.

Οι εικόνες διαθέτουν ευκρίνεια, και σε αυτές τα κοινότυπα πράγματα, όπως οι πέτρες του δρόμου που καλύπτουν την Appia Antica, μετατρέπονται, με έναν τεχνικά τέλειο τρόπο, σε αντικείμενο απόλαυσης. Γιατί ο Κουντέλκα γνωρίζει πολύ καλά πώς να δημιουργεί μια άψογη εικαστικά σύνθεση, που να αγγίζει ταυτόχρονα μια υπερβατική διάσταση.

Οι φωτογραφίες του λευκώματος Θέατρο του Χρόνου είναι τυπωμένες σε πανοραμικής διάστασης ενιαίο χαρτί, το οποίο διατρέχουν αλλεπάλληλες πηκμάσεις, χωρίς τη συνηθισμένη ράχη βιβλιοδεσίας. Αναμφίβολα τέτοιου είδους παραγωγές ανεβάζουν πολύ ψηλά τον πήχη της καλαισθησίας των φωτογραφικών βιβλίων στην Ελλάδα. Οι εκδόσεις Photos Apeiron έδωσαν ένα δείγμα υψηλής ποιότητας, το οποίο ορίζει μια καινούργια τυπογραφική διάσταση για τα ελληνικά δεδομένα.



Νίνα Κασσιανού (ερευνήτρια φωτογραφικών αρχείων)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 30-11-2003