Νερό Καρκάγια

Μικρές ιστορίες, σχεδόν άγνωστες και μηδέποτε ειπωμένες, ενός κόσμου πέραν από τις ορεσίβιες συγκρούσεις του Εμφυλίου πολέμου, τα μετόπισθεν της καθημερινής ζωής του άμαχου πληθυσμού που πλαγιάζει, υπερβαίνοντας την Εποχή, σε μια λίμνη αίματος και στον απόηχο του ακόμη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Παρά την υπερβολική, λογοτεχνική και ιστοριογραφική (και όχι μόνο) χρήση της δεκαετίας 1940-1950, τα «πεισματάρικα» γεγονότα της και οι επιπτώσεις τους στη ζωή των ανθρώπων, τα διακυβεύματα και τα φαντάσματά της εξακολουθούν να στοιχειώνουν ακόμα το έργο πολλών συγγραφέων. Ο Μάρκος Μέσκος είναι ένας από αυτούς. Γεννημένος στην Εδεσσα, το 1935, έζησε, από την παιδική του ηλικία ώς την εφηβεία, τα κρίσιμα και τρομακτικά εκείνα συμβάντα, τα οποία και αποτύπωσε, με τον τρόπο του, σ ένα μεγάλο μέρος της ποιητικής και πεζογραφικής του παραγωγής. Μετά τις συλλογές των πεζών του «Παιχνίδια στον παράδεισο», «Κομμένη γλώσσα» και «Μουχαρέμ», επανέρχεται ξανά στον τόπο του και τα τραύματα του με το νέο του βιβλίο «Νερό Καρκάγια». Ολα σχεδόν τα κείμενα που απαρτίζουν τη συλλογή, εκτυλίσσονται στην πόλη και τα χωριά της Εδεσσας ή εκκινούν από κεί. Ο συγγραφέας, με έναν μικρό πρόλογο, εξηγεί τον τίτλο του βιβλίου και εισάγει τον αναγνώστη στη θεματική και το κλίμα των αφηγήσεών του. «Τα βιώματα πρώτα, μετά οι γραφές», διακηρύσσει και χαρακτηρίζει τα πεζά του «μικρές, "προφορικές" ιστορίες, σχεδόν άγνωστες και μηδέποτε ειπωμένες, ενός κόσμου πέραν από τις ορεσίβιες συγκρούσεις του εμφυλίου (κυρίως) πολέμου». Το νερό Καρκάγια του τίτλου, το νερό του μαύρου βράχου, σύμφωνα με την τοπική ονομασία, αναφέρεται προφανώς στις πηγές και τα πλούσια νερά της Εδεσσας και είναι επιπλέον «δύο συνθηματικές λέξεις που δηλώνουν τα μυστικά θεμέλια της μικρής πόλης (και εκτός των ορίων της) παρατεταμένα». Ο Μέσκος δηλώνει εξαρχής καθαρά τις προθέσεις του, οριοθετεί το πεζογραφικό του σύμπαν και εκθέτει τους τρόπους της ανακατασκευής του. Με οδηγούς το βίωμα και τη μνήμη περιέρχεται το γενέθλιο τόπο του και καταγράφει τα τοπία και τα ονόματά τους, τα βουνά και τα χωριά και περιγράφει σχεδόν παγανιστικά την οργιαστική φύση, τα φυτά, τα δέντρα και τα ζώα. Με τον ίδιο τρόπο, θυμάται τους φίλους του, μετρά τους νεκρούς και ανασταίνει τους ανθρώπους που έζησαν σ αυτόν τον τόπο και ζουν ξανά στις ιστορίες του. Είναι όμως άνθρωποι σε ζοφερούς καιρούς· συνήθως μετά την Κατοχή, όταν ο Εμφύλιος έχει ήδη αρχίσει και οι ελπίδες της Απελευθέρωσης αποδεικνύονται πια ναρκοθετημένες. Ομως, ναρκοθετημένοι κυριολεκτικά είναι και πολλοί τόποι με τραγικά αποτελέσματα, όπως συμβαίνει στο διήγημα «Η νάρκη», όπου ένα παιδί ακρωτηριάζεται από την έκρηξη μιας νάρκης σ ένα παραμεθόριο χωριό της περιοχής και έτσι πορεύεται στη ζωή του, με «ολόκληρο το σώμα του ναρκοπέδιο» από τα τραύματα και τα σημάδια τους. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, δε, σημαδεμένα είναι όλα σχεδόν τα πρόσωπα που αναπλάθονται στις ιστορίες της συλλογής. Είτε επειδή απλώς ξεχώριζαν στα μάτια του τότε μικρού παιδιού και τωρινού αφηγητή, όπως η κυρά Καλλιόπ η ντουντού ή ο Μίμης, ο κύριος Μίμης και ο Βαρύθυμος, των ομώνυμων διηγήσεων, είτε γιατί τα ιστορικά γεγονότα, στη γενική και την ειδική και τοπική εκδήλωσή τους, γράφτηκαν ανεξίτηλα στο σώμα, την ψυχή και τη μνήμη τους. Πολλοί από τους ήρωες του συγγραφέα βιώνουν τις παράπλευρες επιπτώσεις του Εμφυλίου, όπως στο αφήγημα «Ανταρτόπληκτοι» τις αναγκαστικές μετακινήσεις των πληθυσμών των χωριών από τον εθνικό στρατό, ή προσλαμβάνουν την ανασφάλεια και το γενικευμένο φόβο, ενώ άλλοι συμμετέχουν άμεσα και έντονα στην Αντίσταση και αργότερα στο Δεύτερο Αντάρτικο, με κατάληξη, μαζί με την ήττα, τις εκτελέσεις, τις διώξεις, τις φυλακίσεις και την προσφυγιά. Ο Μέσκος όμως δεν μένει μόνο σ αυτά, αλλά ενσωματώνει επιπλέον στις αφηγήσεις του και θίγει ένα σχετικά «απαγορευμένο» ζήτημα της σύγχρονης εθνικής πολιτικής και της κυρίαρχης ιδεολογίας και ιστοριογραφίας. Αρκετοί ήρωές του είναι σλαβομακεδονικής καταγωγής και υφίστανται έτσι, εκτός των άλλων, και τις οδυνηρές συνέπειες της εθνοτικής τους ετερότητας. Στις διηγήσεις «Το καλάθι», «Ο Ιτσιος» και «Τα Ταδέρφια», περιγράφεται η βασανιστική διαδρομή στη δύσκολη εκείνη συγκυρία των βασικών τους προσώπων και η τελική εξορία στις πόλεις Σκόπια και Μοναστήρι, του γνωστού Ακατονόμαστου, βόρεια της Ελλάδας, κράτους. Αναδεικνύεται δε εξαιρετικά συγκινητικά ο χωρισμός των οικογενειών τους στις δύο πλευρές των συνόρων και η απάνθρωπη διαιώνισή του με την απαγόρευση της επιστροφής των προσφύγων αυτών μέχρι και τώρα. Στο παπαδιαμαντικής αύρας και άρτια δομημένο διήγημα με τον τίτλο «Ο σημαδεμένος», ο ήρωάς του, διπλά σημαδεμένος από τη δράση του στον απελευθερωτικό αγώνα και από την καταγωγή του, βρίσκεται εξόριστος στη «γειτονική χώρα με τον Βαρδάρη ποταμό στο ξεκίνημά του». Για χρόνια όμως προσπαθεί να έρθει στην Ελλάδα για να βρει τον τάφο του εκτελεσμένου από τους Γερμανούς αδερφού του και να ανάψει ένα κερί, όπως ήταν ο καημός της μάνας του, και το πετυχαίνει στα 80 του, υπερνικώντας απαγορεύσεις και αποκλεισμούς. Ο συγγραφέας χειρίζεται την πλευρά αυτή της θεματικής του χωρίς καταγγελτικό ύφος, αλλά χαμηλότονα και υπαινικτικά, και την εντάσσει αρμονικά στην εξέλιξη των αφηγήσεών του. Δεν είναι όμως καθόλου ουδέτερη η ματιά του. Είναι ξεκάθαρα από τη μεριά των πολλαπλά ηττημένων της περιόδου και ο ίδιος μαζί με τους ήρωές του εκφράζουν διαρκώς την πίκρα τους για την κατάληξη των αγώνων και του οράματός τους. Εκτός όμως από τις «πολιτικές» συμπεριφορές και προσλήψεις των χρόνων εκείνων, ο Μέσκος ανασύρει και αναπλάθει πολλά στοιχεία από την κίνηση της τότε μικροκοινωνίας της περιοχής, από τις εργασίες και τα επαγγέλματά της μέχρι τους τρόπους διασκέδασης, όπως στην εξιστόρηση «Παλαιστικοί αγώνες». Στο αφηγηματικό του σύμπαν, δε, έχουν επίσης ιδιαίτερη θέση και τα κάθε είδους ζώα, τα οποία μάλιστα είναι και οι πρωταγωνιστές σε κάποια διηγήματα, όπως ένας ιδιόμορφος σκύλος στο «Ο Σκύλος Τροχονόμος» ή τα χελιδόνια στο ομώνυμο τελευταίο κείμενο του βιβλίου. Ο συγγραφέας επιμένει σε μια μικρή φόρμα, περιεκτική όμως σε γεγονότα και πυκνή σε νοήματα, και εκφέρει την αφήγηση σε πρώτο ή τρίτο πρόσωπο, ανάλογα με την άμεση συμμετοχή του ή όχι στα αναπαριστώμενα. Η γλώσσα του, διανθισμένη με πλήθος σλαβομακεδονικών λέξεων και εκφράσεων, ακολουθεί τους ρυθμούς και τις εντάσεις των αφηγουμένων.

Το συνολικό αποτέλεσμα της συλλογής είναι άκρως θετικό. Ο Μέσκος αναπλάθει έναν ολόκληρο κόσμο σε μια συγκεκριμένη συγκυρία, αρνείται τις πολλαπλές αποσιωπήσεις των εθνοτικών και γλωσσικών ετεροτήτων και κεντρίζει, θεματικά, αφηγηματικά και συναισθηματικά, το αναγνωστικό ενδιαφέρον.

Ο Μάρκος Μέσκος και μ αυτό το βιβλίο του επιβεβαιώνει την ιδιαίτερη και έντονη καταγραφή του στην περιοχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας.



ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΚΩΤΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/07/2006