Ο δυτικός κανόνας

Ο Δυτικός Κανόνας είναι ένα σοφό έργο πολεμικής υπέρ των κεκτημένων του πολιτισμού (των γραπτών μνημείων του) και των δικαιωμάτων του εφήμερου αναγνώστη. Το πράγμα είναι απλό: ζούμε λίγο, και πρέπει κανείς να μην κλέβει απ τις μέρες μας. Το βιβλίο βρήκε βέβαια απέναντί του την αναμενόμενη αντίδραση ? γιατί κομίζει και η λογοτεχνία τα κέρδη της: τον ιδεολογικό φενακισμό. Αλλά η αλήθεια του, λίγα χρόνια μετά την κυκλοφορία του, μπορεί να θεωρηθεί ότι επιβλήθηκε.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ιδέα της δημιουργίας ενός λογοτεχνικού κανόνα, την οποία έφερε στο προσκήνιο ο Χάρολντ Μπλουμ το 1994 με την έκδοση του ογκώδους έργου του Ο Δυτικός Κανόνας, δεν είναι ασφαλώς καινούργια. Η αίσθηση όμως την οποία προκάλεσε παγκοσμίως η έκδοση του βιβλίου του δεν οφείλεται μόνο στην αναστάτωση που επέφερε στους ακαδημαϊκούς κύκλους των ΗΠΑ - όπως και σε άλλες αγγλόφωνες κυρίως χώρες. Ο Μπλουμ με το βιβλίο του επανέφερε τη διαδικασία της ανάγνωσης στο επίπεδο της υψηλής λογοτεχνίας, όπως αντίστοιχα σε ένα πολύ ευρύτερο πλαίσιο 40 σχεδόν χρόνια ενωρίτερα ο Αντόρνο διαχώριζε την υψηλή από τη μαζική κουλτούρα ή αλλιώς τον πολιτισμό της Ευρώπης από την κουλτούρα του Χόλιγουντ. Δεκατρία χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά, ο Δυτικός Κανόνας κυκλοφορεί και στη γλώσσα μας.



Ρομαντική προσέγγιση



Ο Μπλουμ συγκρότησε έναν κατάλογο με τα σημαντικότερα έργα του δυτικού γραπτού πολιτισμού και έθεσε το πλαίσιο της κριτικής του διαπραγμάτευσης με το πάθος το οποίο διακρίνει τα υπόλοιπα θεωρητικά του βιβλία. Οι όποιες απόψεις στη λογοτεχνία ισχύουν φυσικά ως εκεί που ισχύουν - και δυστυχώς δεν υπάρχει κάτι το οποίο θα μπορούσε να αντικαταστήσει την παραπάνω ταυτολογία. Και ο Χάρολντ Μπλουμ δεν είναι μια περίπτωση την οποία μπορεί κάποιος να την περάσει σε τρεις γραμμές - και πολύ περισσότερο να την αγνοήσει. Αν μη τι άλλο, και μόνο γιατί με την εμφάνισή του αναστάτωσε το ακαδημαϊκό κατεστημένο των ΗΠΑ όπου οι κλειδοκράτορες των κειμενικών αναλύσεων ήταν τα γνήσια τέκνα της Νέας Κριτικής. Ο Μπλουμ επανέφερε τους ρομαντικούς στο προσκήνιο γκρεμίζοντας κατά κάποιον τρόπο το βαυαρέζικο κάστρο το οποίο είχαν στήσει ο Ελιοτ, ο Ρίτσαρντς και οι επίγονοι.

Στον Δυτικό Κανόνα δεν είναι τόσο εμφανές αυτό το οποίο κυριαρχεί στα υπόλοιπα βιβλία του, αλλά ο προσεκτικός αναγνώστης δεν δυσκολεύεται να το διακρίνει κι εδώ, μετά την ανάγνωση των πρώτων 40 σελίδων: η ρομαντική προσέγγιση του Μπλουμ προκύπτει μέσω της ιδιότυπης ανάγνωσής του της Βίβλου - και για να είμαστε ακριβέστεροι, της Παλαιάς Διαθήκης. Κατά συνέπεια, η υποβάθμιση του αρχαιοελληνικού κόσμου μοιάζει αναπόφευκτη, με την έννοια ότι παύει να λειτουργεί με τον αρχετυπικό χαρακτήρα τον οποίο γνωρίζαμε ως τώρα. Βεβαίως, το βιβλίο δεν έχει και το ελάχιστο ίχνος μυστικισμού - άλλωστε ο Μπλουμ δεν μπαίνει στον κόπο να περιλάβει στον κατάλογο των συγγραφέων οι οποίοι συνιστούν τον Κανόνα του ούτε καν τον Σβέτενμποργκ. Ετσι, θα λέγαμε ότι ο Δυτικός Κανόνας είναι μια ιδιότυπη, αμερικανικής κοπής Τορά της κριτικής, στην οποία χωρούν και οι μούσες και οι νεοπλατωνικοί και ό,τι εν πάση περιπτώσει μας παραδόθηκε μέσω των αναγνώσεων και των παραναγνώσεων από την Υστερη Ρωμαϊκή Εποχή ως τα τέλη του 20ού αιώνα. Αυτό το αμάλγαμα μπορεί κάποιος να το θεωρήσει είτε ως προϊόν εμπνεύσεως είτε ως παράγωγο άγχους - και η διαφορά είναι πολύ μικρή - καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι από την Πυθία ως τον Φρόιντ η απόσταση δεν είναι όσο φαντάζει μεγάλη.



Δημιουργική ανάγνωση



Αν ο Μπλουμ θεωρεί ότι η τελευταία μεγάλη εποχή της ποίησης (και όχι μόνον) ήταν η περίοδος των ρομαντικών, πολλοί είναι αυτοί οι οποίοι θα συμφωνούσαν μαζί του - και άλλωστε τα ίδια υποστήριξε στη μνημειώδη Λευκή Θεά του ο Ρόμπερτ Γκρέιβς, ο οποίος ωστόσο είχε μια πολύ πιο στέρεη άποψη για τη γέννηση και την ανάπτυξη του μύθου, όπως εξελίχθηκε από την προϊστορική εποχή ως τις μέρες μας, γιατί απέδειξε μέσω ιστορικών παραδειγμάτων ότι κοιτίδα όλων των αφηγήσεων υπήρξαν η Μεσόγειος και τα Βρετανικά Νησιά. Γι αυτό άλλωστε έδωσε στο έργο του τον υπότιτλο Ιστορική γραμματική του ποιητικού μύθου.

Ο Δυτικός Κανόνας ωστόσο παρουσιάζει ενδιαφέρον· ένα ενδιαφέρον άλλης τάξεως, πέραν των όποιων θεωριών του Μπλουμ, γιατί ενώ απομακρύνεται από τις λεγόμενες ενδοκειμενικές αναγνώσεις της Νέας Κριτικής που δημιούργησαν ένα περιβάλλον στειρότητας, αντιτίθεται παράλληλα και στις εξωλογοτεχνικές προσεγγίσεις, οι οποίες παραβιάζοντας την αξία των έργων τα χρησιμοποιούν προσχηματικά ως απλά εκπαιδευτικά εργαλεία. Με τον Μπλουμ η κριτική γίνεται ξανά δημιουργική και η ανάγνωση συναρπαστική, ξεφεύγοντας από τα πεδία του γνωστικού καταναγκασμού. Για να συμβεί αυτό φυσικά είναι ανάγκη να στραφούμε στα μεγάλα έργα και μέσω της ποιότητας την οποία προϋποθέτουν να κρίνουμε και ό,τι παράγεται σήμερα. Ο απαιτητικός αναγνώστης, όπως πρέπει να είναι ο σωστός αναγνώστης της λογοτεχνίας, είναι εκείνος ο οποίος έχει θητεύσει στα έργα αυτά - τα μόνα που διαμορφώνουν κριτήρια υψηλής ποιότητας και αποτελούν το έναυσμα για την ανάπτυξη δημιουργικού κριτικού λόγου. Υπάρχει λοιπόν μια γενεαλογία της ανάγνωσης - και αυτήν περιγράφει και αναδεικνύει ο Μπλουμ στον Δυτικό Κανόνα.

Το γεγονός ότι όλα τούτα ο συγγραφέας τα βλέπει πολύ συχνά μέσα από τις αγγλοσαξονικές του διόπτρες - και παρά τις όποιες ιδιοσυγκρασιακές του παρεκκλίσεις - δεν μειώνει τη σημασία της συμβολής και την αξία πρωτίστως του παραδείγματος το οποίο θέτει ή ακόμη και το οποίο προσπαθεί να επιβάλει. Καθένας συνεπώς έχει την ευχέρεια να κινηθεί με βάση όχι μόνον τις προτιμήσεις αλλά και τις αποκλίσεις του από τον μπλούμειο Κανόνα. Εκείνο όμως το οποίο δεν μπορεί να καταλογίσει στον συγγραφέα είναι αστάθεια στα κριτήρια και μέτρια ποιότητα. Η ανάδειξη του υψηλού ως πρώτου και μοναδικού κριτηρίου της ανάγνωσης συνιστά από μόνη της σημαντικότατη συμβολή, σε μια εποχή μάλιστα σχετικισμού όπου τα κείμενα καταναλώνονται συνήθως ως προϊόντα μιας χρήσεως. Τα βιβλία επομένως τα οποία αξίζει να διαβάσουμε είναι όσα μας προκαλούν να τα διαβάσουμε ξανά και ξανά και επιπλέον μας παραπέμπουν σε αντίστοιχα έργα τα οποία και εκείνα έχουν τη δύναμη να λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο.



Ιδιοτυπίες και παραλείψεις



«Ο Captain! My Captain!», θα έλεγε κανείς στον Μπλουμ χρησιμοποιώντας τον πασίγνωστο στίχο του Γουόλτ Γουίτμαν, ποιος μας εγγυάται ότι όλα αυτά ισχύουν; Γιατί λόγου χάρη να μη διαμορφώνει οιοσδήποτε τα κριτήρια για το τι είναι καλή ποιότητα, συγκρίνοντας απλώς τα καλά με τα σκάρτα; Αυτό άλλωστε κάνει και ο ίδιος. Στο πεδίο όμως των συγκρίσεων έχουμε δει τα τελευταία χρόνια απίστευτα πράγματα, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που εγκαταλείπεται κάθε ενδοκειμενικό κριτήριο. Ο Μπλουμ το γνωρίζει, γι αυτό και ούτε μια σχεδόν παράγραφός του δεν απομακρύνεται από τους συγγραφείς και τα κείμενα τα οποία εξετάζει. Το πρόβλημα είναι ότι, αρχίζοντας από τον Δάντη και φτάνοντας ως τον Μπέκετ ή πιο σωστά, αρχίζοντας από τον Σαίξπηρ και φτάνοντας στον Μπέκετ, είναι αναγκασμένος να χρησιμοποιεί πρωθύστερα σχήματα όταν χρειάζεται να καταφύγει στην αρχαιότητα - έχει ωστόσο κανείς την υποψία ότι το κάνει συνειδητά. Ετσι, απομακρύνεται από τη μεγάλη παράδοση της Οξφόρδης, του Κέιμπριτζ, της Χαϊδελβέργης, της Σορβόννης και γενικά όλων των μεγάλων ακαδημαϊκών ιδρυμάτων της Δύσης, σύμφωνα με την οποία δεν μπορεί να υφανθεί συνεκτικό νήμα των λογοτεχνικών αφηγήσεων οι οποίες διαπερνούν τον δυτικό πολιτισμό χωρίς να ξεκινήσει κάποιος από την εποχή των θεμελιώσεων, δηλαδή τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Ετσι, αντιλαμβανόμαστε γιατί από τον κανόνα του ο Μπλουμ αποκλείει κάποιους από τους μεγαλύτερους δοκιμιογράφους του 19ου και του 20ού αιώνα, όπως για παράδειγμα ο Τζορτζ Στάινερ, ο Βησσαρίων Μπελίνσκι και ο Μιχαήλ Μπαχτίν. Παράξενες είναι και κάποιες άλλες του επιλογές. Για παράδειγμα, περιλαμβάνει στον κατάλογό του τα Ποιήματα του Ρόμπερτ Γκρέιβς αλλά από τα μυθιστορήματά του προτείνει το Βασιλεύς Ιησούς και όχι το Εγώ ο Κλαύδιος.

Σε ένα έργο τόσο προσωπικό και αυτής της κλίμακας ιδιοτυπίες ή παραλείψεις σαν τις παραπάνω είναι ίσως αναπόφευκτες. Ο Μπλουμ φτιάχνει Κανόνα - όχι εγχειρίδιο. Και όπως όλοι οι κανόνες, έχει κι αυτός την αξία του επειδή μπορεί κανείς ενίοτε να τον παραβιάζει ή πιο σωστά να τον προεκτείνει. Ουδέποτε κατά το πρόσφατο τουλάχιστον παρελθόν είχαμε ένα τέτοιο έργο που επεδίωξε να θεμελιωθεί πάνω στα ίδια τα υλικά τα οποία αποτελούν τη σύστασή του. Ο Μπλουμ δεν στήνει σκαλωσιές για να κρύψει το κτίσμα, γιατί το ίδιο το κτίσμα εκτός του ότι εμφανίζεται μεγαλοπρεπές, προσφέρει ταυτοχρόνως τα σημεία πρόσβασης σε όλες τις πλευρές του.

Δεν έχει κάποιος συχνά την ευχαρίστηση να γράψει μόνο επαίνους για μια έκδοση σαν κι αυτή του Δυτικού Κανόνα στα ελληνικά. Η μετάφραση, η εισαγωγή και η επιμέλεια είναι υψηλοτάτου επιπέδου. Αψογα τα ευρετήρια, εύστοχα τα σχόλια, αποδεικτικά μιας βαθύτερης συνομιλίας, αλλά και κριτικής προσέγγισης ενός πολύ σημαντικού κειμένου, που σημαίνει διάλογο και ευθεία επικοινωνία μαζί του. Εξαίρετη η τυπογραφία όπως και η βιβλιοδεσία. Ενα βιβλίο αληθινό απόκτημα.



ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 06/01/2008