Τα παιδιά της Αριάδνης

ΚΡΙΤΙΚΗ




Οι τολμηρές αρχαιολογικές ερμηνείες τολμηρά και μόνο μεταμορφώνονται σε μυθοπλασία. Πριν από είκοσι χρόνια άγγλοι αρχαιολόγοι στην Κνωσό εντοπίζουν οστά νεαρών ατόμων με παράξενα ίχνη. Την ίδια εποχή, παραδίπλα, στα Ανεμόσπηλια, πάνω από τις Αρχάνες, το ζεύγος Γιάννη και Έφη Σακελλαράκη αποκαλύπτει μινωικό ιερό και φέρνει στο φως ορισμένα προκλητικά ευρήματα. Λίγο αργότερα εμφανίζονται τα πρώτα δημοσιεύματα με την τολμηρή υπόθεση ότι και οι Μινωίτες μετείχαν αγρίων πράξεων. Το 1997 το ζεύγος Σακελλαράκη εκδίδει τον απολογισμό των ανασκαφών, Αρχάνες. Μια νέα ματιά στη Μινωική Κρήτη, όπου και διατυπώνεται απερίφραστα η θεωρία περί ανθρωποθυσιών, τις οποίες τελούσαν οι Μινωίτες πριν από τον καταστροφικό σεισμό του 1700 π.Χ.

Το μυθιστόρημα του Ρ. Μπήτον απλώνει το δίχτυ του πάνω στα αρχαιολογικά ευρήματα, διατηρώντας μέχρι τέλους το σασπένς. Κατά τους έλληνες αρχαιολόγους, η ανθρωποθυσία δεκαοκταετούς στο ιερό των Ανεμόσπηλιων φανερώνει μάλλον την ανθρώπινη απόγνωση προ της οργής των φυσικών δυνάμεων παρά αγριότητα. Το μυθιστόρημα όμως, και για να αποκτήσει την τόσο ευπρόσδεκτη αστυνομική υφή, προτιμά τα ευρήματα των Αγγλων που δείχνουν μάλλον κατακρεούργηση και ανθρώπινα σφάγια. Μάλιστα μια αγγλίδα αρχαιολόγος στο βιβλίο γίνεται βλάσφημη, αποκαλώντας τους Μινωίτες κανίβαλους.

Με τη συνδρομή της αρχαιολογίας και τη γοητεία των ιδεολογικών ερμηνειών ο Ρ. Μπήτον κατασκευάζει ένα εντυπωσιακά επίκαιρο μυθιστόρημα, αναδεικνύοντας και τις δυνατότητες της ηλεκτρονικής αποταμίευσης πληροφοριών που απαλλάσσει τον συγγραφέα από ανακρίβειες και από τη χρονοβόρα επιτόπια έρευνα. Στο βιβλίο επικρατεί η πικάντικη γεύση της βαλκανικής σαλάτας, καθώς όλα συμβαίνουν μεταξύ Βοσνίας και Κρήτης, με την καθοριστική ανάμειξη του Λονδίνου. Χρονικά το μυθιστόρημα καλύπτει τον «σύντομο εικοστό αιώνα», προσαρμοσμένο στο πλαίσιο που ορίζει ο Έρικ Χόμπσμπάουμ στην Εποχή των άκρων. Από τις 28 Ιουνίου 1914, την ενδεκάτη πρωινή της δολοφονίας του αρχιδούκα της Αυστροουγγαρίας Φερδινάνδου, ως τις 25 Απριλίου 1992, Μεγάλο Σάββατο των Ορθοδόξων και ημέρα του δημοψηφίσματος στη Βοσνία.

Ο κύκλος ανοίγει και κλείνει στο Σαράγεβο, αν και το κέντρο του τοποθετείται παρά τω Ηρακλείω, για το οποίο όμως επιλέγεται η αρκούντως αόριστη ονομασία της πρώτης βυζαντινής περιόδου, Κάστρο. Ωστόσο ο κυρίως τόπος δράσης, το πεδίο των ανασκαφών, μένει ασαφής. Ο συγγραφέας δημιουργεί το μυθιστορηματικό του σύμπαν δανειζόμενος από τον βίο του πρώτου συστηματικού ανασκαφέα της Κνωσού, του σερ Άρθουρ Έβανς, αλλά και από τις ανασκαφές στις Αρχάνες, όπου και το θερινό ανάκτορο των βασιλέων της Κνωσού.

Ακόμη και σε έναν «κουτσό» αιώνα χωρούν τρεις γενιές αρχαιολόγων, που γεφυρώνουν την απόσταση από τον Έβανς ως την πρόσφατη ενεργή ανάμειξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην εκμετάλλευση των εγχώριων αρχαιολογικών θησαυρών. Ο Ρ. Μπήτον πλάθει τρεις χαρακτηριστικούς τύπους άγγλων αρχαιολόγων, οι οποίοι και συμφωνούν με τις μεταμορφώσεις της αρχαιολογίας, από τον ερασιτεχνισμό στην τεχνολογική εξέλιξη, που έρχεται να απομυθοποιήσει τους άλλοτε μυστηριώδεις Μινωίτες. Απόδειξη και η τρέχουσα έκθεση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο που εξεικονίζει την καθημερινή ζωή πριν από μερικές χιλιετίες. Ως την επέτειο των ανασκαφών στην Κνωσό, το 2000, δεν θα έχει μείνει τίποτε ανεξερεύνητο.

Περιηγητής και συλλέκτης ο πρεσβύτερος των τριών ηρώων, θαυμαστής του αρχαιοελληνικού κόσμου, ζητά στην αρχαιολογική έρευνα την περιπέτεια. Ένα τέταρτο του αιώνα νεότερος του Έβανς, οδηγείται και αυτός στην Κρήτη και στην ανασκαφή του θερινού ανακτόρου από τους περιβόητους σφραγιδόλιθους των Μινωιτών, που βρίσκονται σπαρμένοι ανά την Ευρώπη. Χτίζει και αυτός μια έπαυλη, την Έπαυλη Ευρώπη, που θα χρησιμεύσει, όπως και η Επαυλη Αριάδνη του Έβανς, για κατοικία του γερμανού διοικητή στον τελευταίο πόλεμο. Θα εγκαταλείψει τις ανασκαφές πριν από τη Μάχη της Κρήτης, όπως και ο Έβανς, αν και θα πεθάνει μία δεκαετία μετά από αυτόν.

Εθελοντής στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ο γιος του, απόφοιτος της Οξφόρδης και μποέμ στο Μιλάνο του Μεσοπολέμου, είναι ένας αρχαιολόγος χωρίς το πάθος του ερευνητή και τον έρωτα του φιλέλληνα. Αντ' αυτών, διαβάζει Λίβιο και έχει σημαία του την επιστημονική αλήθεια. Τέλος, ο εγγονός δεν είναι παρά ένας δημόσιος υπάλληλος, δεινός χρήστης των ηλεκτρονικών μέσων, που αγχώνεται περισσότερο με τις ερωτικές του σχέσεις. Οι περιπέτειες των τριών αρχαιολόγων επιτρέπουν στον συγγραφέα να σκιαγραφήσει, από τη δική του οπτική γωνία, την ευρωπαϊκή ιστορία στη διάρκεια του αιώνα. Ενώ σύζυγοι και εράστριες βοηθούν την πλοκή, παραμένοντας διακοσμητικοί ως χαρακτήρες. Με το πρόσχημα μιας εικοσαετούς μαθητευόμενης ψυχαναλύτριας, που εκπροσωπεί την τέταρτη πλέον γενιά στο μυθιστόρημα, ο Ρ. Μπήτον φωτίζει, με φροϋδικές ως λακανικές ερμηνείες, τη συμπεριφορά και τα συμπλέγματα των ηρώων του.

Στην Κρήτη οι Άγγλοι έρχονται αντιμέτωποι με τρεις γενιές Ελλήνων, που προβάλλουν μάλλον ως καρικατούρες, στολισμένοι με όλα τα κουσούρια της ράτσας μας. Πατριώτες καθ' υπερβολήν, αρχαιοκάπηλοι και κομπορρήμονες για τη βυζαντινή καταγωγή τους. Ως τους κομμουνιστές αντάρτες, δράστες επαίσχυντων πράξεων, και τους σοσιαλιστές του παρόντος, μάλλον φαιδρούς. Ακόμη και σε εκείνη τη Μάχη της Κρήτης οι Αγγλοι κάνουν τα ανδραγαθήματα. Δίπλα στα φανταστικά πρόσωπα αναγνωρίζουμε τον Στέφανο Ξανθουδίδη, ως μοναδικό εκπρόσωπο στο βιβλίο της ελληνικής αρχαιολογίας, και τον Καζαντζάκη. Ο νεοελληνιστής Ρ. Μπήτον στην Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία επιφυλάσσει ιδιαίτερη θέση στο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και στον συγγραφέα του. Στο μυθιστόρημα εμπλέκει έναν τύπο μάλλον γραφικό, ποιητή και θεατρικό συγγραφέα, που έχει καταπιαστεί με την εξόρυξη λιγνίτη κάπου κοντά στο Κάστρο, τον οποίο και αποκαλεί Νίκο Βαρβατάκη (!).

Γενικώς στο μυθιστόρημα πολιτισμένοι Άγγλοι δεινοπαθούν με τους αυθόρμητους και κάπου πρωτόγονους ντόπιους. Όπως είναι αναμενόμενο, τα αισθήματα των Άγγλων κλίνουν προς την απαξίωση, σε αντίθεση με τη συμπάθεια που τρέφουν για τους Γιουγκοσλάβους, ιδίως τις γυναίκες. Οι μουσουλμάνες μάλιστα εκπέμπουν στον κοσμοπολίτη Άγγλο τη σκοτεινή γοητεία του πεπρωμένου. Σε κάθε περίπτωση στο βιβλίο πνέει ο άνεμος του διεθνισμού. Τα κρητικά ορεινά τοπία θυμίζουν στον ήρωα τα βουνά της Ερζεγοβίνης και ο γιουγκοσλαβικός εμφύλιος του φέρνει στον νου τον ελληνικό. Τέλος, ως επιστέγασμα, το παλαιό αρχοντικό της οικογένειας στην Αγγλία βρίσκει καινούργιο προορισμό ως κέντρο για πρόσφυγες από την Ανατολική Ευρώπη, όταν ο τελευταίος γόνος συνάπτει λευκό γάμο με Σέρβα διωκόμενη για τον γάμο της με Κροάτη εκτελεσθέντα από τους συμπατριώτες της.

Γνώστης των στρατηγικών της αφήγησης, ο Ρ. Μπήτον, από τη θέση του πανόπτη, πηγαινοέρχεται στον «κουτσό» αιώνα, εναλλάσσοντας τις ιστορίες των ηρώων. Ένας τρόπος αφήγησης που, σε συνδυασμό με το πλήθος των λεπτομερειών και την πληρότητα των περιγραφών, διατηρεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη παρά το πολυσέλιδο του εγχειρήματος και την αδύναμη, κατά τη γνώμη μας, απόδοση στα ελληνικά.

Μάρη Θεοδοσοπούλου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 22-08-1999