Μαθηματικά και ποίηση από τον Αρχιμήδη στον Ελύτη

Αφορμή για το βιβλίο αυτό στάθηκε το κείμενο του Οδυσσέα Ελύτη «Η μέθοδος του άρα», [...] Μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση τόσο ο τίτλος του όσο, κυρίως, το περιεχόμενό του. Ο Οδυσσέας Ελύτης μιλούσε για τα μαθηματικά με έναν τρόπο που έδειχνε ότι είχε μία βαθύτερη κατανόηση των μαθηματικών και μία ποιητική άποψη γι' αυτά.
Το κείμενο αυτό με παρακίνησε να προσέξω ιδιαίτερα το ποιητικό του έργο, όπου ανακάλυψα μαθηματικές ιδέες, μεθόδους και εκφράσεις σε πολλά ποιήματά του. [...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν τα μαθηματικά είναι η μήτρα και η μητέρα κάθε εφαρμοσμένης επιστήμης, ταυτόχρονα σε ορισμένες τουλάχιστον μορφές της -στους λογάριθμους, για παράδειγμα- είναι η «θεωρητικότερη» από αυτές. Θεωρητικότερη με την έννοια ότι, παρ' όλο που ως συστηματικός τρόπος σκέψης κατευθύνεται προς την απόδειξη, στην ουσία προσπαθεί να κάνει αυτό που κάνει και η ποίηση, η τέχνη που κάπως αβασάνιστα θεωρήθηκε και ίσως εξακολουθεί να θεωρείται μορφή λόγου που αποκρυσταλλώνει ατμώδη συναισθήματα. Κατά βάθος, ποίηση και μαθηματικός λογισμός συγκλίνουν και συμμετέχουν σε κάτι το πολύ ουσιαστικό: με οποιαδήποτε μορφή κι αν εμφανίστηκαν μέσα στην ιστορία, αποτέλεσαν πρωτ' απ' όλα επικοινωνιακά εγχειρήματα. Αποπειράθηκαν να μεταβιβάσουν σ' έναν άλλο ανθρώπινο νου την προσπάθεια να οριστεί μέσω κάποιων συμβόλων -αριθμών, σχημάτων ή λέξεων- κάτι που ώς εκείνη τη στιγμή παρέμενε άμορφο, ασχημάτιστο, χαώδες.

Αυτή τη σύγκλιση την αναγνωρίζουμε σε πολλές ανάλογες περιπτώσεις, σε όλη τη διαδρομή της Ιστορίας. Ηδη το 1869, ο Στεφάν Μαλαρμέ σε σημειώσεις του υπογράμμιζε ότι στο βαθμό που «η επιστήμη βρήκε στη γλώσσα την επιβεβαίωσή της, πρέπει τώρα να γίνει με τη σειρά της μια επιβεβαίωση της γλώσσας». Και, για να έρθουμε σε τεκμήρια πλησιέστερά μας, ας θυμηθούμε ότι όλη η νεότερη γλωσσολογία, από τον Φ. ντε Σοσίρ ώς τον Ρ. Γιάκομπσον και τους μεσοπολεμικούς φορμαλιστικούς κύκλους της Πράγας ή της Μόσχας, στηρίχτηκε πάνω σε έννοιες μαθηματικές και σε παραδείγματα όπου η ποιητική σύνταξη προϋποθέτει την ύπαρξη μιας λογικής ακολουθίας. Μ' αυτήν άλλωστε την προϋπόθεση, που είναι στενά δεμένη με τα μαθηματικά, έγινε δυνατό στους σύγχρονους γλωσσολόγους να βγάλουν κάποια πορίσματα για τον τρόπο που ανταποκρίνονται οι εικόνες και οι ρυθμοί της λογοτεχνικής γλώσσας στις ιδέες και στα νοήματα μιας χρονικής περιόδου.

Ετσι, το μικρό αυτό βιβλίο του Στέφανου Μπαλλή, που είναι μάλλον μια πρωτοβάθμια προσέγγιση στο θέμα, δεν μας αποκαλύπτει κάποια σχέση που ώς τώρα παρέμενε άγνωστη και ανεντόπιστη. Εξάλλου, σε όλο το πρώτο κεφάλαιο της μελέτης του, αυτό υποστηρίζει: παραθέτει και σχολιάζει αποσπάσματα από σκέψεις σημαντικών ποιητών, φιλοσόφων και επιστημόνων, από τους αρχαίους τραγικούς ώς τον Πολ Βαλερί και τον Μπέρτραντ Ράσελ, όπως τον αφορισμό του Βέρνερ Χάιζενμπεργκ: «Μόνο δύο γλώσσες έχει ο άνθρωπος για να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα: τα μαθηματικά και την ποίηση». Η χρησιμότητά της κυρίως εντοπίζεται, για μένα, στο ότι χαρτογραφεί κατά κάποιον τρόπο τη συναίρεση μαθηματικών και ποίησης σ' ένα ευρύ φάσμα της ελληνικής γραμματολογίας. Ξεκινάει, δηλαδή, από το μονόλογο του ιερομόναχου στη Γυναίκα της Ζάκυθος του Διονυσίου Σολωμού και, αφού περάσει από ανάλογες αναφορές, τεκμηριωμένες από το έργο ποιητών του 20ού αιώνα, όπως ο Καβάφης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος, ο Βαφόπουλος, καταλήγει σε νεότερους, όπως ο Κακναβάτος, ο Αναγνωστάκης και ο Κύρου ή σε ακόμα νεότερους.

Ακόμα και μια επιπόλαιη ανάγνωση της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη θα μπορούσε να μας πείσει για το πόσο η έννοια του αριθμού έχει δομική σημασία στην ποιητική του -λόγου χάριν, το επτά προερχόμενο από τους πυθαγόρειους δεν προδίδει μόνο την αρχαιογνωσία του αλλά και την έμμεση αναφορά του σε αντιλήψεις περί αρμονίας των προσωκρατικών. Και όπως λέει, σε μια συνομιλία του το 1983: «Η υπέρβαση και η γεωμέτρηση ήταν δύο ροπές που προσδιόριζαν αποκλειστικά τη φύση μου. Υπέρβαση και γεωμέτρηση μαζί. Που η μια να γεννά και να γεννιέται συγχρόνως από την άλλη».

Αλλά και η αριθμολογία που ανέπτυξε μεταγενέστερα ο Ν.Γ. Πεντζίκης σε πολλά πεζά του, έχει ουσιαστικά την ίδια προέλευση, αφού συνδέει τη φαντασία με τη συχνότητα εμφάνισης ορισμένων αριθμών, κάτι που είχε τροφοδοτήσει από τα χρόνια του Μεσαίωνα την ανάγκη του λαού να ερμηνεύει με τη δική του κανονιστική ορισμένα σπουδαία φαινόμενα, που υποτίθεται ότι επανέρχονταν με έναν μυστικό ρυθμό στη ζωή του.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μια θεματική ανθολογία που αναδεικνύει τη σχέση ποιητικού λόγου και μαθηματικών εννοιών, έστω και στα ελληνικά και μόνο συμφραζόμενα, αλλά σε μια εκτενή χρονική διαδρομή, θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον. Ας πούμε λοιπόν ότι η μελέτη του Στέφανου Μπαλλή, Μαθηματικά και ποίηση, μας προϊδεάζει περισσότερο για το εύρος και το βάθος αυτής της πανάρχαιης, αρχετυπικής σχέσης.



ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/05/2002