Το διήγημα

Το βιβλίο αυτό είναι ένα είδος εγχειριδίου, συνοπτικής δηλαδή ιστορίας του ελληνικού διηγήματος για πρακτική χρήση, και απευθύνεται, κατά κύριο λόγο, στους αναγνώστες που θα ήθελαν να έχουν μια συνολική εικόνα της καταγωγής και της εξέλιξης αυτού του είδους που, εξαιτίας της μικρής του έκτασης, συγκεντρώνει όλη τη μέριμνα του δημιουργού στη συμπύκνωση και στην ευρηματικότητα. Δεν αποτελεί -και δεν θα ήταν δυνατό να συμβεί διαφορετικά- πρωτογενή φιλολογική εργασία, αλλά προσπαθεί να δώσει έγκυρες και, όπου ήταν απαραίτητο, τεκμηριωμένες πληροφορίες για το θέμα που εξετάζει. Η συμβολή του συγγραφέα στη διερεύνηση του θέματός του θα αναζητηθεί από τους ενδιαφερόμενους σε ορισμένα κεφάλαια, όπου αυτός είχε ήδη διαμορφώσει προσωπικές απόψεις. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Το βιβλίο αυτό είναι ένα είδος εγχειριδίου, συνοπτικής δηλαδή ιστορίας του ελληνικού διηγήματος, για πρακτική χρήση και απευθύνεται, κατά κύριο λόγο, στους αναγνώστες που θα ήθελαν να έχουν μια συνολική εικόνα της καταγωγής και της εξέλιξης αυτού του είδους», αναφέρεται, ανάμεσα στ' άλλα, προλογικά. Επειδή όμως ο συγγραφέας του τυχαίνει να είναι, εκτός από εμβριθής φιλόλογος, κι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους πεζογράφους και δη διηγηματογράφους μας, οι εξαρχής προδιαγραφόμενοι στόχοι υπερβαίνονται ή, καλύτερα, το αποτέλεσμα της επίτευξής τους -που δεν είναι άλλο από το ανά χείρας βιβλίο- αποκτά μια άλλη βαρύτητα και μια άλλη σημασία, που οφείλεται στη λογοτεχνική -άρα καλοπροαίρετη δικαιολογημένη- «ιδιοτέλεια» του διηγηματογράφου Χριστόφορου Μηλιώνη.

Ετσι, Το διήγημα δεν αποτελεί μόνο ένα απλό «εγχειρίδιο», προορισμένο για «πρακτική χρήση» από όσους, ενδεχομένως, θα επιθυμούσαν να γνωρίσουν την καταγωγή κα την εξέλιξη αυτού του σύντομου αφηγηματικού είδους. Αποτελεί και κάτι άλλο εξίσου, αν όχι περισσότερο, ενδιαφέρον: την προσωπική μαρτυρία της βαθύτατης σχέσης που οφείλει να έχει και να διατηρεί ζωντανή ένας δημιουργός με τις μακρινές ρίζες της τέχνης του· της αδιάλειπτης επικοινωνίας του με τους μακρινούς, νεκρούς προγόνους του, μέσα από την οποία δημιουργεί και καλλιεργεί τις εκλεκτικές του συγγένειες και τις σχέσεις του με τους λιγότερο μακρινούς και τους συγκαιρινούς ομοτέχνους του.

Στο βιβλίο αυτό ο Χριστόφορος Μηλιώνης λειτουργεί με δύο ιδιότητες: του φιλολόγου - ιστορικού, από τη μια, και του διηγηματογράφου, από την άλλη. Με την πρώτη αναζητεί την καταγωγή του διηγήματος· ιχνηλατεί την αφανή και τη φανερή πορεία του: από την αρχαιότητα (ομηρικά και ησιόδεια έπη, Ομηρικοί ύμνοι, Μύθοι του Αισώπου, Ηρόδοτος, Πλάτων, «Νέα Κωμωδία» κ.λπ.) και τα πρώτα διηγήματά της (Δίωνος: Ευβοϊκός ή Κυνηγός, Λόγγου: Δάφνις και Χλόη, Λουκιανού: Λούκιος ή Ονος και Αλκίφρονος: Επιστολαί) στη βυζαντινή περίοδο (στην οποία επισημαίνεται το «διηγηματικό» ενδιαφέρον των Βίων των αγίων, καθώς και οι επιπτώσεις της επαφής της ανατολικής παράδοσης με τη δυτική, μετά την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, το 1204) και στην Αναγέννηση, με σύντομες και ουσιώδεις παρατηρήσεις σχετικά με την κατά τόπους (κυρίως σε Ιταλία, Ισπανία, Αγγλία και Γαλλία) εξέλιξη του είδους.

Η ιδιότητα του υπεύθυνου, νηφάλιου και αντικειμενικού ιστορικού - φιλολόγου εξακολουθεί -με κάποιες λανθάνουσες, ωστόσο, ρωγμές, οφειλόμενες στη συγκίνηση που του προκαλεί η αναγνώριση και των δικών του αφηγηματικών καταβολών- να κυριαρχεί και να χαρακτηρίζει το συγγραφέα και στη συνέχεια της προσπάθειάς του να διαγνώσει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εξελίσσεται το διήγημα κατά το 19ο αιώνα, οπότε αυτό αναδεικνύεται σε αυτόνομο είδος, ανεξάρτητο από το μυθιστόρημα. Πράγμα που κάνει, δίνοντας έμφαση: α) στη συμβολή του περιοδικού Τύπου στην καλλιέργεια και την εξέλιξη του διηγήματος, καθώς η περιορισμένη έκτασή του, σε συνδυασμό με την αυτοτέλειά του, έκανε πρόσφορη τη δημοσίευσή του σε περιοδικά, β) Στην ανάπτυξη της δημοσιογραφίας, γεγονός που συνέβαλε στη διάκριση «της μυθοπλασίας από το μαρτυρημένο συμβάν» και γ) στο σημαντικότατο ρόλο που, εν προκειμένω, διαδραμάτισε ο Ρομαντισμός (με τη στροφή προς τα λαϊκά έργα που, σύμφωνα με τη ρομαντική αντίληψη, διέθεταν το προσόν της αυθορμησίας, και με τη συνακόλουθη ανάπτυξη της Λαογραφίας, που οδήγησε στη συλλογή και στη δημοσίευση λαϊκών μύθων και παραμυθιών), από τις αντιφατικές τάσεις του οποίου προέκυψαν οι βασικές κατηγορίες του διηγήματος (φανταστικό, ιστορικό, ρεαλιστικό, κοινωνικό, νατουραλιστικό, ψυχολογικό) και ολοκληρώθηκαν τα κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά του.

Η ιδιότητα, ωστόσο, του νηφάλιου ιστορικού, με την οποία συγκεντρώνονται, τεκμηριώνονται και, κατ' οικονομίαν, παρατίθενται οι πληροφορίες γύρω από την εξέλιξη του διηγήματος, χωρίς να αλλοιώνεται, διεμβολίζεται, πάντως, από μια παρεμβατικότερη διάθεση του συγγραφέα, ο οποίος γίνεται περισσότερο προσωπικός, όταν αρχίζει να καταπιάνεται με τα νεότερα αφηγηματικά δεδομένα και, πιο συγκεκριμένα, με την κατάσταση που δημιουργήθηκε από την εμφάνιση της «γενιάς του 1880» και ύστερα. Και γίνεται προσωπικός, επειδή αισθάνεται ότι μπαίνει σε χώρους και χρόνους περισσότερο οικείους, όπου συναντά συγγραφείς, στο πρόσωπο μερικών από τους οποίους αναγνωρίζει τους απ' ευθείας ή εκ πλαγίου, εξ αίματος ή εξ αγχιστείας, προγόνους του· κι ακόμα, σε περιόδους που, κατά τη διάρκειά τους, προέκυψαν ζητήματα ζωτικής σημασίας για τα λογοτεχνικά μας πράγματα. Ζητήματα που αυτά τα ίδια ή ο εξακολουθητικά ενεργός απόηχός τους -κάποτε και οι παρενέργειές τους- δεν έχουν πάψει να τον απασχολούν και να τον κινητοποιούν ως πνευματικό άνθρωπο και ως πεζογράφο.

Ωστε απ' αυτό το σημείο και ώς το τέλος αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας, κατατοπιστικής -και με ασυνήθιστες, σε παρόμοια εγχειρήματα, αφηγηματικές αρετές- «περιδιάβασης» που, σημειωτέον, φτάνει ώς τους διηγηματογράφους της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, στην οποία συγκαταλέγεται και ο συγγραφέας· απ' αυτό το σημείο, λοιπόν, η ιδιότητα του ιστορικού, χωρίς να αδρανοποιείται, συχνά, πάντως -και με μέτρο-, υπερσκελίζεται από την ιδιότητα του, άλλοτε άμεσα και άλλοτε έμμεσα, εμπλεκόμενου στα όσα εξιστορεί πεζογράφου. Που όχι απλώς παρεμβαίνει, αλλά και διακριτικά αυτοπροσδιορίζεται, καταθέτοντας τις προσωπικές του απόψεις για καίρια ζητήματα της λογοτεχνίας μας, ευθέως αντιπαρατιθέμενος σε απόψεις άλλων, που δεν τον βρίσκουν σύμφωνο. Οπως κάνει λ.χ. όταν επιχειρεί την αποκατάσταση της αδίκως παρεξηγημένης, κατά τη γνώμη του, ηθογραφίας (που τόσο ασυλλόγιστα καταδικάστηκε από κάποιους εκπροσώπους της γενιάς του '30, κυρίως από τον Θεοτοκά, ο οποίος διακήρυσσε ότι ο εξευρωπαϊσμός της ελληνικής πεζογραφίας αρχίζει από τους πεζογράφους της γενιάς του), ενθέρμως και με επιχειρήματα υποστηρίζοντας ότι η ηθογραφία όχι μόνο δεν απέκοψε την ελληνική πεζογραφία από την ευρωπαϊκή, αλλά μετέθεσε το ενδιαφέρον της σε άλλο επίπεδο: «από το ρομαντισμό στο ρεαλισμό, από τα φαντασιοκοπήματα στα καθ' ημάς», γεγονός που συνέβαλε στην αναζήτηση και στην, ώς έναν βαθμό, κατάκτηση της εθνικής μας αυτογνωσίας.

Δεν θα ήταν λάθος, λοιπόν, να πει κανείς ότι αυτό το βιβλίο, το, μάλλον από μετριοφροσύνη, αποκαλούμενο απλό «είδος εγχειριδίου», ξεπερνά τις αρχικές προθέσεις του «ιστορικού» και μπορεί, τουλάχιστον από ένα σημείο και ύστερα, να θεωρηθεί ένα κείμενο προσδιοριστικό της «ταυτότητας» του πεζογράφου Μηλιώνη.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/02/2003