Μύρτος

Μύρτος είναι ένα μικρό αγόρι· γεννήθηκε κοιμώμενο και τώρα, στα οχτώ του χρόνια, δεν έχει ξυπνήσει. Γιατί ο Μύρτος αρνείται την επικοινωνία με τον κόσμο όπου ήρθε δεν θα μάθουμε. Κοιμάται χαμογελαστός, με την παλάμη στο μάγουλο, «σαν για να προστατευτεί από φιλήματα». Γύρω και δίπλα του, σε μία κλειστή επαρχιακή κοινωνία του 1940, άνθρωποι ανυποψίαστοι φορείς του Κακού, βέβαιοι πως ευαγγελίζονται το Αγαθόν, θα κινήσουν το μυθιστόρημα με ανατριχιαστική αθωότητα. Εν πλήρη συγχύσει ένοχοι, και με (ερήμην τους) υπόγειο σαρδόνιο χιούμορ, προβαίνουν σε (ή ανέχονται) αβυσσαλέες πράξεις μελοδραματικών κορυφώσεων: θα εξωθήσουν τον κοινωνικό περίγυρο σε σκανδαλισμό και σε λιθοβολισμό. Τότε θα εγερθεί ο Μύρτος. Νύχτα. Θα βάλει φωτιά και θα αναχωρήσει. Για πού;

Π.Μ.

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο εξώφυλλο του βιβλίου το παιδί με το βιολοντσέλο στην πλάτη μας θυμίζει το παιδί με το ταμπούρλο από το μυθιστόρημα του Γκύντερ Γκρας. Εκείνο τα χρόνια της ανόδου του ναζισμού αρνείται να μεγαλώσει. Στο πρόσφατο βιβλίο του Μάτεσι, σε πείσμα της φωτογραφίας του εξωφύλλου, δεν υπάρχει κανένα παιδί που να παίζει βιολοντσέλο, το 1939, όταν αναμένεται επίθεση των δυνάμεων του Αξονα στην Ελλάδα, μόνο ο οκταετής Μύρτος, ο οποίος αρνείται να ξυπνήσει. Αν και ο Μύρτος, αγνώστου πατρός, κοιμώμενος από την ημέρα της γεννήσεώς του, δεν πρωταγωνιστεί στο μυθιστόρημα. Με υπερφυσικές δυνάμεις, όπως η συνονόματή του, η 15χρονη Μυρτάλη, ηρωίδα του προηγούμενου μυθιστορήματος του Μάτεσι Σκοτεινός Οδηγός, εμφανίζεται ως άγγελος τιμωρός. Εγειρόμενος της βύθισης στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, παραδίδει τις οικίες των αμαρτωλών στην πυρά.

Πρωτεύοντα ρόλο στο μυθιστόρημα παίζει ένας άλλος έφηβος, αυτός ήδη εικοσαετής αλλά ακόμη παρθένος, ο Δημήτρης Γαβριήλ. Αλλωστε γύρω από την ευυπόληπτη οικογένεια Γαβριήλ στρέφεται ολόκληρο το μυθιστόρημα. Μια θρησκευόμενη οικογένεια, γεγονός που ο συγγραφέας υπογραμμίζει και με την επιλογή του επιθέτου καθώς και των μικρών ονομάτων των γονέων του Δημήτρη. Θεόδωρος και Θεοδώρα, ανεξάρτητα αν την κυρία την αποκαλούν Ντόρα. Υπόδειγμα σεμνοπρέπειας ο Θεόδωρος, με απαραίτητο τον κυριακάτικο εκκλησιασμό.



Αγριες συνευρέσεις



Προύχοντες οι Γαβριήλ του νησιού, το οποίο παραμένει απροσδιόριστο. Πιο συγκεκριμένα, οι Γαβριήλ είναι μια αριστοκρατική οικογένεια που επτώχευσε, αλλά ο Θεόδωρος στάθηκε τυχερός και παντρεύτηκε την πολύφερνη κυρία Ντόρα με το εργοστάσιο σαπουνοποιίας, το ελαιοτριβείο, τις εκτάσεις γης και το αρχοντικό των 18 δωματίων επί της πλατείας.

Μόνο που τα κλειστά παραθυρόφυλλα της οικίας Γαβριήλ, όπως συμβαίνει συχνά στις ευυπόληπτες οικογένειες, κρύβουν πολλά ανομήματα. Με τα βίτσια του Θεόδωρου Γαβριήλ, τη συγκάλυψη των όποιων συνεπειών τους από την άτεγκτη σύζυγο και τη συνεργεία του εμπλεκόμενου υπηρετικού προσωπικού, θα μπορούσε να στηθεί ένα μυθιστόρημα κοινωνικού ρεαλισμού για την αχρειότητα των ηθών στην ελληνική επαρχία περασμένων δεκαετιών κατά το παλαιότερο πρότυπο του διηγήματος του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, το «Πίστομα». Αλλά η χαρακτηριστική στον Μάτεσι διόγκωση των συμβάντων και η πλεοναστική περιγραφή τους προσανατολίζει και αυτό το μυθιστόρημά του προς το γκροτέσκο, με πρωταρχικό χαρακτηριστικό τη θεατρικότητα. Λ.χ., η ταφή του νόθου βρέφους, εξαιρετικής δραστικότητας εν τη συντομία της στο διήγημα του Θεοτόκη, στον Μάτεσι παίρνει διαστάσεις θεατρικού δρώμενου, με επωδό πανάρχαια δοξασία πως τα «μούλικα» είναι «πλάσματα με το προπατορικό αμάρτημα». Σπρώχνοντας προς την παρώδηση, πληθαίνουν τα νόθα στο μυθιστόρημα. Ενα θανατώνεται, ένα γεννιέται νεκρό και ένα τρίτο, ο Μύρτος, εκδικείται.

Ο Μάτεσις φροντίζει ιδιαίτερα τον σκηνικό διάκοσμο. Οι περιγραφές διεξοδικές, συχνά με εκπλήσσουσες υπερρεαλιστικές αποχρώσεις, σε αντίθεση με τα πρόσωπα, τα οποία μόλις και σκιαγραφούνται, αν και συστήνονται επαρκώς με τις πράξεις τους. Εισαγωγικά η κατωφερής πλατεία της παραθαλάσσιας πόλης με τα αντικριστά τρίπατα και τα υπόλοιπα σπίτια ως διάκοσμος για τον χορό των περίεργων γειτόνων. Κυρίως χώροι του δράματος, τα δωμάτια του αρχοντικού των Γαβριήλ. Οι κρεβατοκάμαρες, όπου εκτυλίσσονται άγριες σκηνές συνεύρεσης, με τη σύζυγο να ταλανίζεται μεταξύ οργασμικών εκδηλώσεων και καθωσπρεπισμού. Το λουτρό, εκεί όπου η μητρική λατρεία προς τον έφηβο γιο αγγίζει τα όρια του ερωτισμού. Τέλος, τα απόκρυφα διαμερίσματα· το «βασίλειο» της ανάπηρης κόρης, της κατεχόμενης από πονηρά πνεύματα Περσεφόνης, ή το κελί του ευνουχισμένου υπηρέτη Βελισάριου. Για ορισμένες κορυφαίες σκηνές επιστρατεύονται οι ιεροί χώροι της εκκλησίας, με τον Δεσπότη να χοροστατεί σε βυζαντινοπρεπείς τελετές, καθώς και ένα μακρινό μοναστήρι, τόπος παραδειγματικής τιμωρίας των αποδιοπομπαίων. Ενώ σκηνές βουκολικού πάθους λαμβάνουν χώρα στο «γουρνοσταλιό» και στο ποτάμι.



Σουρεαλιστικά ιντερμέδια



Υπάρχουν όμως και τα σουρεαλιστικής συλλήψεως ιντερμέδια στο απέναντι τρίπατο των δίδυμων αδελφών Μαρίνη, ετών 92. Με αυτό το παράξενο ζευγάρι, που σκοτώνει τον καιρό του κατασκοπεύοντας τους Γαβριήλ και πλέκοντας, ο συγγραφέας σατιρίζει αμείλικτα, αν και με νότες τρυφερότητας, τα γηρατειά, κορυφώνοντας τη διακωμώδηση με αλλόκοτα ευρήματα, όπως τα δύο εξωτικά πουλιά που κρατούν δέσμια τα γερόντια σε μια επίδειξη θηριώδους φιλοζωίας ή τη διαθήκη τους που ορίζει ακληρονόμητη την περιουσία τους ώστε να πολλαπλασιάζεται αενάως στα τραπεζικά γρανάζια. Τερατώδης ως ιδέα, όμως, σε τελευταία ανάλυση, παρηγορητική για όσους στερούνται απογόνων και θέλουν να αφήσουν κάτι ζωντανό να σαλεύει πίσω τους.

Αντί ηρώων, στο μυθιστόρημα προβάλλουν ζεύγη χαρακτήρων. Πέραν των γερόντων, το πρωταγωνιστικό ζεύγος είναι ο μοιχός Θεόδωρος Γαβριήλ, ο οποίος ασελγεί, κατά προτίμηση παρά φύσιν, σε πλείστες όσες κορασίδες κοινωνικώς υποδεέστερες, και ο ευνούχος Βελισάριος, ο οποίος και ευτυχεί σπέρνοντας τη δυστυχία στον πλησίον του. Ενα συμβάν κατά την τρυφερή ηλικία τους που παρέμεινε επτασφράγιστο μυστικό υποτίθεται πως φωτίζει φροϋδικώς τις πράξεις τους προσφέροντας κάποια δικαιολογία. Αλλωστε, τελικά, κρίνονται αθώοι αφού ο χορός του πλήθους λιθοβολεί την κυρία Ντόρα ως κορυφαία της υποκρισίας.

Τη δολιότητα των ηρώων αποκαλύπτουν οι αφηγηματικοί τρόποι, που, όπως και στα άλλα μυθιστορήματα του Μάτεσι, ατακτούν συντακτικά. Χυμώδεις στιχομυθίες εναλλάσσονται με μια τριτοπρόσωπη αφήγηση πολλαπλής εστίασης, που διακόπτεται από παρενθετικές προτάσεις, στις οποίες φανερώνονται επιθυμίες και μυστικές σκέψεις των ηρώων ή και ανατρεπτικές διαπιστώσεις του αφηγητή. Οσο για τη γλώσσα, πάντοτε πολυσυλλεκτική, αποτυπώνει μια οργιαστική διάθεση παρόμοια με την εκδηλούμενη προ δεκαετίας στο μυθιστόρημα Ο παλαιός των ημερών.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-11-2004