Γιατρός από τη Βιέννη

Περιεχόμενα:
Αμμόχωστος
Ζυρίχη
Βιέννη
Αθήνα
Λεμεσός
Αλεξάνδρεια





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τελικά μείναμε με την απορία: συναντήθηκαν ή δεν συναντήθηκαν στην Αλεξάνδρεια το 1945 η μητέρα της Ευγενίας Φακίνου - η Μαρία του τελευταίου μυθιστορήματός της Ερως, θέρος, πόλεμος - με τη μητέρα της Νίκης Μαραγκού, την Καίτη Χασάπη, ηρωίδα του τρίτου πεζογραφικού βιβλίου της. Πάντως, αν συναντήθηκαν, θα επρόκειτο για μια τυχαία γνωριμία, από αυτές που δεν καταγράφονται στα ημερολόγια και στις επιστολές, που αναδιφούν οι θυγατέρες «βιογράφοι» τους. Πιθανότερο δείχνει οι δρόμοι τους να διασταυρώθηκαν «στο εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων, που βρισκόταν στον περίβολο του Κοτσίκειου Νοσοκομείου», όπου εργαζόταν ως αδελφή η Μαρία και στο οποίο άναβαν ένα κερί και οι νοσοκόμες από το Κινγκ Φουάτ Χόσπιταλ, ανάμεσά τους και η Καίτη. Και οι δύο συγγραφείς αναφέρουν τον Επιτάφιο και την Ανάσταση στα γειτονεύοντα νοσοκομεία. Υστερα, «το Κοτσίκειο οργάνωνε εκδρομές και οι αδελφές τού Κινγκ Φουάτ Χόσπιταλ πήγαιναν πάντα μαζί».



Στην πλαζ του Σαν Στέφανο



Πρόσχαρες και γεμάτες ζωντάνια περιγράφονται από τις σχεδόν συνομήλικες κόρες τους οι δύο ελλαδίτισσες νοσοκόμες, η Συμιακιά Μαρία και η Κοζανίτισσα Καίτη. Στον ελεύθερο χρόνο τους «έπαιρναν το τρένο και κατέβαιναν στην παραλία». Μία τουλάχιστον πλαζ, του Σαν Στέφανο, μνημονεύεται και στα δύο βιβλία. Θαλάσσια μπάνια αλλά και θεατρικές παραστάσεις. Γεγονός για την ελληνική κοινότητα της Αλεξάνδρειας θα πρέπει να αποτέλεσαν οι παραστάσεις του θιάσου Μανωλίδου - Αρώνη - Χορν την άνοιξη του 1945 και πάλι το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου. Τη Μαρία πάντως την έπιασαν οι πόνοι της γέννας στις 7 Ιουνίου 1945, στο μέσον της παράστασης του «Τρελοκόριτσου», «στο θέατρο της Ιμπραημίας». Ακριβέστερα, σύμφωνα με τις αναμνήσεις της Βάσως Μανωλίδου, στο θέατρο Λούνα Παρκ του Βασίλη Αθανασόπουλου, όπου άλλωστε δόθηκε από τον ίδιο θίασο η παράσταση της «Θυσίας» του Κλοντέλ, που παρακολούθησε η Καίτη. Εκτός και αν η Καίτη είδε την παράσταση το φθινόπωρο, όταν ο Θόδωρος Κρίτας είχε νοικιάσει τα θέατρα Αλάμπρα και Μωχάμετ Αλυ. Επτά έργα προέβλεπε το πρόγραμμα και κάθε εβδομάδα ανέβαζαν τρία. Ενας Αλεξανδρινός, ο Μανώλης Γιαλουράκης, διασώζει μια αφήγηση για τα πολλά θέατρα της Αλεξάνδρειας και τους μεγάλους του θεάτρου μας που πέρασαν από αυτά.

Συχνά οι βιογραφίες συναντιούνται προσφέροντας διαφορετικές εκδοχές, οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται ή και αλληλοαντικρούονται. Το Κινγκ Φουάτ Χόσπιταλ όφειλε το όνομά του στον Φουάτ A, πατέρα του τελευταίου βασιλιά της Αιγύπτου Φαρούκ. Μια φίλη της Καίτης, «η Νίνα Αργυροπούλου, από το Πορτ Σάιντ, Ροδίτισσα στην καταγωγή, ήταν η προσωπική νοσοκόμα του Φαρούκ και είχε δωμάτιο στον έκτο όροφο του Κινγκ Φουάτ ακριβώς κάτω από τη σουίτα του Φαρούκ». Ενώ η Δάφνη Αλεξάνδρου στο βιβλίο της Αντίο, Αλεξάνδρεια γράφει: «Πολλές ιστορίες διαδόθηκαν γύρω απ το πάθος του Φαρούκ για τις γυναίκες. Τα σκάνδαλά του άφησαν εποχή. H διεστραμμένη φαντασία του δεν είχε όρια. Εφθασε στο σημείο να μετατρέψει το αλεξανδρινό νοσοκομείο Μοασσάτ σε προσωπικό οίκο ανοχής ενώ συγχρόνως λειτουργούσε και σαν νοσοκομείο...»



Οι γονικές φιγούρες



Κατά το παράδειγμα της Φακίνου η Μαραγκού βάζει στο εμπροσθόφυλλο τη φωτογραφία του πατέρα της, κεντρικού ήρωα του βιβλίου της, και στο οπισθόφυλλο της μητέρας της. H Φακίνου όμως χαρακτηρίζει μυθιστόρημα το βιβλίο της, κρατώντας για τις συνεντεύξεις την αποκάλυψη πως πρόκειται για τη ζωή της μητέρας της, ενώ η Μαραγκού αφηγείται τα γεγονότα κατά χρονολογική σειρά, χωρίς μυθοπλαστικά τεχνάσματα ούτε ποιητικές εξάρσεις. Τελικά πάντως η πιστότητα στις γονικές ιστορίες μάλλον λειτουργεί σε βάρος των ηρώων, αδικώντας τις συγγραφικές δυνατότητες.

Οπως κι αν έχει, και σε προηγούμενα βιβλία τους οι δύο συγγραφείς εμπνέονται από τις γονικές φιγούρες, σε εκείνα όμως παρεμβαίνει λυτρωτικά η μυθοπλασία. Στο «μυθιστόρημα» της Μαραγκού Είναι ο πάνθηρας ζωντανός; (Καστανιώτης, 1998), πλεγμένο γύρω από τη γοητευτική προσωπικότητα του θείου της Ευάγγελου Λουίζου - ο λόγιος από την Αμμόχωστο της συντροφιάς Κατσίμπαλη, Καραντώνη, Σεφέρη, Ελύτη -, εμφανίζεται και μια νεαρά νοσοκόμος, η Αιμιλία, ερωτευμένη με τον Αντρέα Πετρίδη, «έναν σαρανταπεντάρη και γυναικά γιατρό με κλινική στη Λεμεσό», μυθιστορηματικό προσωπείο του Γιώργου Μαραγκού, που πρωταγωνιστεί στο καινούργιο βιβλίο.



Μια επέμβαση θωρακοτομίας



H αφήγηση ξεκινά το 1915, όταν ο Γιώργος, δέκα χρόνων (κατά τα βιογραφικά του A. Λ. Κουδουνάρη, εννέα), «άκουσε ότι ένας γιατρός από τη Βιέννη χειρούργησε τον βασιλέα Κωνσταντίνο και του αφαίρεσε ένα πλευρό». Ανακρίβειες των εφημερίδων· μια επέμβαση θωρακοτομίας για να αφαιρέσει το πύον έκανε ο αυστριακός χειρουργός Αντον φον Αϊζελσμπεργκ (σύμφωνα με τις «αναμνήσεις» του γιατρού της βασιλικής οικογενείας Μαρίνου Γερουλάνου αλλά και κατά το Ιατρικόν Ημερολόγιον της Βασιλικής Οικογενείας της περιόδου 1913-1918, που πρόσφατα παρουσίασαν οι Γ. I. Σκαμπαρδώνης και N. Δ. Σχίζας). Χάρη όμως στις δημοσιογραφικές υπερβολές, ο Γιώργος αποφάσισε να γίνει γιατρός και μάλιστα να σπουδάσει στη Βιέννη. Ενα κεφάλαιο για την Αμμόχωστο στα χρόνια 1915-24. Ενα για τη Βιέννη και τη Ζυρίχη στον Μεσοπόλεμο, όταν ο Γιώργος ερωτεύεται μια εβραία και ο θάνατός της στο Νταχάου τού αφήνει «μια πινέζα στην καρδιά» (η συγγραφέας δεν λησμονεί τον ελλαδίτη λόγιο και φίλο που έφυγε νωρίς). Ενα για το νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, τον καθηγητή Μαθιό Μακκά και την Αθήνα του 1930. Και ένα στη Λεμεσό την εμπόλεμη δεκαετία του 1940, όταν εμφανίζεται η ερωτευμένη Καίτη και κερδίζει τη σκυτάλη στη διήγηση.

Ψηφίδες για τους περασμένους καιρούς, όπου πρωτοστατούν τα συγγενικά πρόσωπα της συγγραφέως και χαρακτηριστικοί τύποι της Κύπρου. Μεταξύ αυτών και πάλι ο γιατρός και ποιητής Γιώργος Φάνος, εξάδελφος του Γιώργου Μαραγκού. Αυτός που τη δεκαετία του 1960 θα εμπνεύσει στον Χρ. Μηλιώνη έναν χαρακτηριστικό ήρωα του διηγήματος Το πουκάμισο του Κένταυρου: τον γιατρό Γιασεμίδη που αγαπά την ποίηση και απαγγέλλει Καββαδία.

Ως φαίνεται η προγονοπληξία απλώνεται στις τάξεις των συγγραφέων, τα βιβλία τους ωστόσο αποβαίνουν μάλλον ψυχωφελέστερα για το ευρύ αναγνωστικό κοινό από τη «μαύρη» νεοηθογραφία που πλήττει μεγάλη μερίδα ταλαντούχων αφηγητών.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-09-2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Αυτό το πρόσφατο βιβλίο της Νίκης Μαραγκού, όπου αναδιηγείται κατά κάποιον τρόπο τη ζωή του πατέρα της, Γιώργου Μαραγκού, μου θύμισε γενικά το προηγούμενό της, «Είναι ο πάνθηρας ζωντανός» (1998), ένα μυθιστόρημα όπου, ανασυνθέτοντας τις προφορικές διηγήσεις του Ευάγγελου Λουίζου, ενός εμβληματικού Κύπριου κοσμοπολίτη, στενού φίλου του Σεφέρη, του Ελύτη και του Κατσίμπαλη, ιστόρησε με το δικό της τρόπο τη ζωή της Αμμοχώστου στα χρόνια πριν από την τουρκική εισβολή. Οπως λοιπόν εκεί, έτσι και στο «Γιατρό από τη Βιέννη» έχουμε ένα αρχικό πλέγμα αφηγήσεων ή χρονικών πάνω στα οποία στηρίζει τη μυθοπλασία της η Μαραγκού, αναπτύσσοντας έπειτα τους χαρακτήρες της ελεύθερα, και γεμίζοντας τα μεγάλα ή μικρά κενά με την ενεργοποίηση και μόνο της συγγραφικής της φαντασίας. Πράγμα άλλωστε που δηλώνει απευθείας στο κλείσιμο του βιβλίου: «Θέλησα να αφηγηθώ(...) αυτή την ιστορία σαν παραμύθι για να περισώσω αυτά που ήξερα αφήνοντας τη φαντασία μου να πλάσει τα υπόλοιπα, αυτά που δεν μου είχαν πει. Κάπως έτσι δεν πρέπει να ήταν, κάπως έτσι δε ζούμε όλοι;»

Ωστόσο, θα μπορούσα να πω ότι σε γενικές γραμμές σέβεται το πρωτογενές υλικό, έστω κι αν αυτό προέρχεται από προφορικές διηγήσεις. Ας πούμε, δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι ακολουθώντας τη ζωή του πατέρα της στις πόλεις όπου εκείνος βρέθηκε για να σπουδάσει ή να εργαστεί ως χειρούργος, στη Βιέννη, στο Ινσμπρουκ, στη Ζυρίχη, στην Αθήνα ή στη Λεμεσό, «βραδυπορεί» περισσότερο στα μέρη των μακροχρόνιων εγκαταστάσεών του και κρατάει έτσι μια σταθερή αναλογία ανάμεσα στη διάρκεια των πραγματικών μεταβολών της ζωής του και στη λογοτεχνική τους αναδιήγηση. Ετσι όμως ή αλλιώς, φαίνεται ότι πίσω από αυτό το μυθιστορηματικό χρονικό που αναπλάστηκε μέσω της τριτοπρόσωπης αφήσησης -ένα αθέατο πρόσωπο που παρακολουθεί καταπόδας τον Γιώργο Μαραγκό- υπήρξε μια επίπονη προσπάθεια αναστήλωσης ενός μεγάλου μέρους της ταυτότητας του ευρωπαϊκού μεσοπολέμου. Αλλά συνάμα και του κυπριακού, αφού ο μέλλων γιατρός φεύγει από την Αμμόχωστο με την υποτυπώδη, έστω, αστική της τάξη να εδραιώνεται και να σταθεροποιείται, ακολουθώντας τη συνηθέστερη από τις επιλογές των περιφερειακών πολιτισμικά κοινωνιών: την υπαγωγή των νέων στη δυτικο-ευρωπαϊκή παιδεία.

Ετσι, η επιστημονική και η κοινωνική μαθητεία του νεαρού Γιώργου εφάπτονται με κοσμοϊστορικά γεγονότα της περιόδου 1918-1940, τις ανόδους των διάφορων ευρωπαϊκών εθνικισμών και ολοκληρωτισμών και, την ίδια στιγμή, την εξαφάνιση του παλιού, χαριτωμένου κόσμου της belle epoque, καθώς αρχίζουν οι νέες πολεμικές προπαρασκευές. Η ανέμελη εποχή δίνει τη θέση της στην εποχή της περισυλλογής και των συναισθηματικών τραυμάτων, αν και η ταχύτητα με την οποία διαδέχονται το ένα το άλλο τα περιστατικά στο «Γιατρό από τη Βιέννη» δεν αναδεικνύουν τόσο την εσωτερική πορεία του νεαρού Κυπρίου προς την ωριμότητα όσο την οριζόντια ψηλάφηση της ζωής. Ομως, τουλάχιστον βαθμιαία, γίνεται αντιληπτό πως κοντά στο ακένωτο πάθος του για τη χειρουργική, ο Μαραγκός αρχίζει να διακρίνει ολοένα και καθαρότερα την πολιτική διάσταση των πραγμάτων, το πόσο εύκολα μολύνεται η ανθρώπινη σκέψη και πόσο βαθιά επηρεάζονται οι νοοτροπίες από τη διόγκωση των ιδεολογιών. Η υποβάθμιση της επιστημονικής επάρκειας μπροστά στο δόγμα της φυλετικής καθαρότητας· η υποχώρηση της κοσμοπολίτικης ανοχής απέναντι στην εξάπλωση των συλλογικών ψυχώσεων -ιδιαίτερα στις κεντροευρωπαϊκές κοινωνίες.

Αν και στο «Γιατρό από τη Βιέννη», ένα σύντομο κατά βάση μυθιστορηματικό χρονικό, προβάλλουν πολλά πρόσωπα που ζουν σε τελείως διαφορετικά περιβάλλοντα, εκφράζοντας μια σημανική ποικιλία νοοτροπιών, η αλήθεια είναι πως συνολικά «δένονται» ως κρίκοι ενός παραμυθιού. Το υπογραμμίζω, γνωρίζοντας ότι η Νίκη Μαραγκού διαθέτει ένα διπλό χάρισμα, ώς ένα βαθμό προερχόμενο από τη θητεία της στην ποίηση: δημιουργεί χαρακτήρες που συνοδεύονται από μια λυρική αύρα, και, ιδίως, εντάσσει τους χαρακτήρες αυτούς σε μια ατμόσφαιρα καθορισμένη από την ποιητική αίσθηση του τόπου. Ισως το χάρισμά της να μην αναδεικνύεται σε όλα τα μέρη του βιβλίου -τα περιστατικά του Ινσμπρουκ, της Ζυρίχης, του Ντουμπρόβνικ, ακόμη και της Αθήνας, αδικούνται έτσι όπως αναπαριστάνουν συνοπτικά τη ζωή του γιατρού. Αλλά, σε αντιστάθμισμα, οι σελίδες που αναλογούν στα χρόνια της μεσοπολεμικής Βιέννης, στη ζωή της Λεμεσού και στην αισθησιακή χαλαρότητα της μεταπολεμικής Αλεξάνδρειας αποδίδουν καλά την παραμυθητική δεινότητα της συγγραφέως.

Μπορούμε να υποθέσουμε ότι η ανάγκη της να ανασυστήσει πραγματολογικά την κυπριακή κοινωνία του μεσοπολέμου την ώθησε να αντλήσει στοιχεία από ιστοριογραφικά χρονικά, όπως τη «Λεμεσό σ άλλους καιρούς» του Κώστα Πιλαβάκη, ή άλλα συναφή. Ομως η Νίκη Μαραγκού διαθέτει την ικανότητα να μυθοποιεί, δίνοντας ένα λυρικό βάθος στο ιστορικό προσκήνιο, στα πρόσωπα και στα γεωγραφικά σημεία. Ετσι ώστε -πράγμα που συναντήσαμε και στη νουβέλα της «Είναι ο πάνθηρας ζωντανός;»- να περνούν από το αφηγηματικό πεδίο εμβληματικά ονόματα: φημισμένοι Αυστριακοί, Ελβετοί και Ελληνες γιατροί, ο πεζογράφος Νίκος Νικολαΐδης, ο μαέστρος Δημήτρης Μητρόπουλος ή οι λόγιοι Αντώνης Ιντιάνος και Γιάγκος Ηλιάδης, γνωστές οικογένειες της Ελλάδας, της Κύπρου και του αιγυπτιώτικου ελληνισμού. Και να δημιουργείται μ αυτό τον τρόπο πλάι στη μυθιστορηματική βιογραφία του πατέρα της μια πολυ-πολιτισμική σύνθεση-προϋπόθεση της κοσμοπολίτικης αίσθησης που διαπνέει τόσο τα ποιήματα όσο και τα πεζά της. Γιατί, ο αισθητισμός της Μαραγκού δεν απηχεί ακριβώς τα αστικά, εκλεπτυσμένα περιβάλλοντα των ευρωπαϊκών μητροπόλεων, τις μυστηριώδεις και μοιραίες γυναίκες ή το σκοτεινό ερωτισμό των μυθιστορημάτων του Πολ Μοράν και του Σκοτ Φιτζέραλντ. Υπάρχει και στο δικό της έργο η αναζήτηση της ομορφιάς, η δημιουργία υποβλητικών εικόνων μέσα από τις κυματοειδείς φράσεις ενός λόγου με έντονα ρυθμικά στοιχεία. Ωστόσο, ο κόσμος της, όπου συνυπάρχουν η ανατολίτικη ραθυμία, η ηδυπάθεια και η αστραφτερή πνευματικότητα της δυτικής παράδοσης, δεν έχει τίποτε το αφηρημένο. Είναι ένας κόσμος που ζει απολαμβάνοντας την οριακή του κατάσταση: τη θερμή ιδιοσυγκρασία μαζί με την ανοιχτή σκέψη.



ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/01/2004