Η Λότε στη Βαϊμάρη

«Σαν θεατρική κωμωδία ξεκινά η Λότε στη Βαϊμάρη: με την άφιξη μιας καλοβαλμένης γηραιάς κυρίας η οποία αναστατώνει το πανδοχείο της μικρής πρωτεύουσας όπου καταλύει... Αρχίζει σαν θεατρική κωμωδία, σαν παιχνίδι γύρω από τον Γκαίτε, ο οποίος εμφανίζεται πολύ αργότερα, ο εν τω μεταξύ σεβάσμιος καλλιτέχνης...» έγραφε ο Τόμας Μαν την άνοιξη του 1940, εμφανώς ικανοποιημένος με την ιστορία που είχε αρχίσει να γράφει επτά χρόνια πριν και που κυκλοφόρησε το 1939.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το 1938, ο Τόμας Μαν, στον πρόλογό του για μια έκδοση του Βέρθερου, αναφερόμενος στη συνάντηση του Γκέτε, έπειτα από σαράντα τέσσερα χρόνια, με τη Σαρλότε Κέστνερ, το γένος Μπουφ, την ηρωίδα δηλαδή αυτού του κορυφαίου, κλασικού μυθιστορήματος, καταλήγει ως εξής: «Πρόκειται για μια κωμικοτραγική, ανθρώπινη και ενδιαφέρουσα από την άποψη της ιστορίας της λογοτεχνίας μαρτυρία... Θεωρώ ότι πάνω σ' αυτή την ανεκδοτολογική λεπτομέρεια θα μπορούσε να βασιστεί ένα στοχαστικό αφήγημα, ίσως ένα μυθιστόρημα... Ισως βρεθεί ο ποιητής που θα το επιχειρήσει». Γράφοντας την τελευταία φράση ο Τόμας Μαν ουσιαστικά έκλεινε το μάτι στους αναγνώστες του, αφού γνώριζε πολύ καλά ότι «ο ποιητής» είχε βρεθεί κι ήταν βέβαια αυτός, ο οποίος είχε αρχίσει ήδη να εγκολπώνεται την ηρωίδα του Γκέτε αλλά και τον ίδιο το μεγάλο άνδρα των γερμανικών γραμμάτων, από τα τέλη του 1936, όταν στήνει ένα διήγημα αρχικά, ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα, αργότερα με τον τίτλο «Η Λότε στη Βαϊμάρη». Είναι η εποχή που θα του αφαιρεθεί η γερμανική υπηκόοτητα, καθώς και ο τίτλος του επίτιμου διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Βόννης. Τελικά «Η Λότε στη Βαϊμάρη» θα ολοκληρωθεί τον Οκτώβριο του 1939 όταν ο Τόμαν Μαν θα έχει ήδη εγκατασταθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Αλλά αν χάρη στον Γκέτε η Σαρλότε ή Λότε Κέστνερ, το γένος Μπουφ, από το χαρωπό Βέτσλαρ του 1772, θα περάσει στην αιωνιότητα των αθάνατων μορφών ως η Λότε του Βέρθερου, για τον Τόμας Μαν της τέταρτης δεκαετίας του 20ού αιώνα τι αντιπροσώπευε και ποιος ο ρόλος της ξανά, έπειτα από δύο περίπου αιώνες, μέσα στη γερμανική λογοτεχνία;



Η Λότε; Μια πρόφαση

Για τον Τόμας Μαν, τον τιμημένο με βραβείο Νομπέλ, τον άνθρωπο με την αμφίσημη και αμφιλεγόμενη στάση απέναντι στα πράγματα του καιρού του, τον συντηρητικό Γερμανό αστό των «Σκέψεων ενός ξένου προς την πολιτική» το 1915, μέχρι τον τιμημένο με το Εθνικό Βραβείο στην Ανατολική Γερμανία το 1949, η Λότε του Γκέτε, η Λότε του Βέρθερου δεν ήταν παρά μια πρόφαση, μια μπλόφα που επεκτείνεται σε πολλά επίπεδα. Ενα γοητευτικό παιχνίδι ύψιστης λογοτεχνικότητας, μια σημαδεμένη τράπουλα με έξοχα σχεδιασμένες φιγούρες σαν της Λότε αλλά και του ίδιου του μεγάλου και αδιαφιλονίκητου εις τους αιώνες των αιώνων Γκέτε. Αλλά πάνω απ' όλα μια μπλόφα για την τέχνη, τη ζωή, τη δημιουργία και βέβαια την εποχή του, αυτήν την ταραγμένη και ήδη αιμάσσουσα, εξαιτίας τού, χωρίς όρια, γερμανικού ρομαντικού ιδεαλισμού που ενδύεται πλέον το μελανόμορφο χιτώνα του φασισμού. Είναι τυχαίο ότι ο Τόμας Μαν προκαλείται από τη συνάντηση του 67χρονου πλέον Γκέτε με την 63χρονη Λότε; Εκείνο που φαίνεται να τον διεγείρει δεν είναι η συνάντηση, ως ένα πραγματικό γεγονός που θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα αλλά η, εξαιτίας της, διαπλοκή τέχνης και ζωής, την οποία αντιμετωπίζει ως λογοτεχνικό γεγονός. Διότι ποια είναι η Λότε που φθάνει στη Βαϊμάρη το 1817; Και το σπουδαιότερο, πού ανήκει; Στη ζωή ή στη λογοτεχνία; «Και ανήκω τώρα», λέει η Λότε στον καθηγητή και πρώην γραμματέα του Γκέτε, Ρίμερ, «στην ιστορία της λογοτεχνίας, αντικείμενο έρευνας και προσκυνήματος και μια μορφή Παναγίας, μπρος στην κόγχη της οποίας συρρέει το πλήθος στο ναό του ανθρωπισμού». Αρα η Λότε του Τόμας Μαν δεν μπορεί να μεταφερθεί στη δική του διήγηση, στο δικό του μυθιστόρημα, παρά ως μια καρικατούρα, αφού από γυναίκα με σάρκα και οστά μεταμορφώθηκε ήδη σε αθάνατη λογοτεχνική ηρωίδα από τον Γκέτε. Ο τελευταίος, μέσα από την ταύτιση έργου και ζωής ή ζωής και έργου, την ανύψωσε άπαξ διά παντός στη σφαίρα του πνεύματος, ο πρώτος μέσα από το λογοτεχνικό παιχνίδι των μεταμορφώσεων υποσκάπτει την πρωταρχική της υπόσταση για να την παραδώσει στην αμφισβήτηση και την παρωδία της νεωτερικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Μήπως όμως δεν παίζει κι ένα παρόμοιο παιχνίδι με την ίδια την ιδιοφυΐα της Βαϊμάρης; Με την ιδιοφυΐα γενικότερα; Αυτό το παιχνίδι αναθέτει να το παίξουν τρεις φιγούρες -ατελείς συνειδήσεις σε σχέση μ' εκείνη του Γκέτε τις χαρακτηρίζει στο ουσιώδες επίμετρό του ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης- στο μυθιστόρημα, υπαρκτά πρόσωπα στη ζωή του Γκέτε, ο καθηγητής και πρώην γραμματέας του, Ρίμερ, η Αντέλε Σοπενάουερ, κόρη του φιλόσοφου, και ο γιος του, Αουγκούστους. Και οι τρεις, ο καθένας από τη σκοπιά του και ανάλογα με τη σχέση που έχουν με τον ποιητή, συνομιλώντας με την, εν ζωή, ηρωίδα του, τη Λότε, προσπαθούν να λύσουν το μυστήριο της ιδιοφυΐας του Γκέτε, αυτό που προκαλεί το θαυμασμό αλλά και τον τρόμο στους άλλους. Ο Τόμας Μαν μέσω του Ρίμερ θέτει το ζήτημα της σχέσης της ιδιοφυΐας με προσωπικότητες πνευματικές μεν, ήσσονος όμως αξίας από αυτήν, οι οποίες τελούν σε σχέση εξάρτησης με αυτήν, όπως ο Ρίμερ με τον Γκέτε. Τι είδους σχέση είναι αυτή; Πώς ένας άνθρωπος σαν τον Ρίμερ, μέτριος ποιητής και μέτριος καθηγητής, στέκει δίπλα στον Γκέτε και πώς τον βλέπει; Οι συνεχείς αντιφάσεις στις οποίες πέφτει ο Ρίμερ καθώς σκιαγραφεί τον Γκέτε δείχνουν και τη βαθιά αντιφατικότητα των συναισθημάτων του απέναντί του. Ωστόσο μέσα από αυτό το επιτηδευμένο έως γελοίο παραλήρημα, τίθενται μεγάλα ζητήματα σχετικά με το απεριόριστο των δυνατοτήτων μιας ιδιοφυΐας, του κατά πόσον είναι ηθικό να χρησιμοποιεί τους ανθρώπους γύρω της, να παρεμβαίνει στη ζωή τους, να τους την υφαρπάζει, όπως στην περίπτωση της Λότε και του Αλμπερτ Κέστνερ, και να την προσφέρει -χωρίς την έγκρισή τους- στη διακαιοδοσία της ανθρωπότητας μέσα από την ποίηση, τη λογοτεχνία.

Μ' ένα λόγο περιγραφικό και αναλυτικό που εστιάζεται περισσότερο σε γεγονότα και λιγότερο σε προσωπικές κρίσεις και αξιολογήσεις, η νεαρή Αντέλε Σοπενάουερ ενημερώνει τη Λότε για τη σχέση του υιού Γκέτε με τη φίλη της Οτίλιε και εκφράζει τις ανησυχίες της γι' αυτήν. Και εδώ όμως η ενημέρωση αυτή είναι απλώς μια πρόφαση για να θιγούν πολύ ουσιαστικότερα ζητήματα που μας οδηγούν και πάλι στον ίδιο τον Γκέτε. Ποια ήταν η στάση του ποιητή απέναντι στα πολιτικά πράγματα του καιρού του; Πώς αντιμετώπιζε ο Γκέτε την εθνικοπατριωτική γερμανική -κυρίως πρωσική- έξαρση μετά την ήττα του Βοναπάρτη τον οποίο θαύμαζε και στο πρόσωπο του οποίου έβλεπε τη δυνατότητα μια ευρωπαϊκής ενότητας πέρα από εθνικισμούς; Στο σημείο αυτό ο Τ. Μαν χρησιμοποιεί ως όχημα τις θέσεις του ελευθερόφρονα Γκέτε για να θέσει το θέμα του ακραίου γερμανικού εθνικισμού της εποχής του και των καταστροφικών του συνεπειών. «Πρέπει να μπορούμε να διακρίνουμε και τις επιπτώσεις των επιδιώξεών μας», λέει ο Γκέτε προς το νεαρό υπερπατριώτη Πάσοβ. «Μπρος στις δικές σας με πιάνει φρίκη, γιατί είναι το ακόμη ευγενές, το ακόμη αθώο πρόπλασμα από κάτι τρομακτικό, το οποίο κάποτε θα οδηγήσει στο να εκδηλωθούν οι πιο φρικιαστικές ανοησίες, που αν από αυτές ήταν δυνατό να φτάσει κάτι ώς εσάς, θα έτριζαν τα κόκαλα στον τάφο σας».

Ο Μαν δεν αφήνει έξω από αυτό το κεφαλαιώδους σημασίας μυθιστόρημα ούτε ζητήματα, όπως η σχέση του Γκέτε, δηλαδή του ιδιοφυούς δημιουργού, με τις γυναίκες και τον έρωτα που κι αυτός μεταμορφώνεται σε λογοτεχνία, μέσα από την εκούσια αποστέρηση, την εγκατάλειψη και τη φυγή μπροστά στη δεύσμεση και τη μετατροπή των σχέσεων στην εκτίμηση και την ασφάλεια της καθημερινότητας. Ούτε τη σχέση του Γκέτε με το γιο του, θέτοντας το βασικό ερώτημα τι απογίνεται ένα παιδί δίπλα σ' έναν τέτοιο πατέρα; Η συνομιλία του Αουγκούστους με τη Λότε αποτελεί υλικό όχι μόνο για τη λογοτεχνία αλλά εξίσου για την ψυχανάλυση και την κοινωνιολογία.

Ωστόσο η κορύφωση της διεισδυτικής και ταυτόχρονα αποστασιοποιημένης, άρα ειρωνικής, ματιάς του μεγάλου Γερμανού συγγραφέα, έρχεται μέσα από τον παραληρηματικό μονόλογο του ίδιου του γερο-Γκέτε. Στο αριστουργηματικό έβδομο κεφάλαιο -θεμελιακό πιστεύω για την ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος- ο Γκέτε -σύμβολο πια κι όχι ήρωας μυθιστορήματος με την κλασική έννοια του όρου- θέτει επί τάπητος κάθε πτυχή που αφορά το πνεύμα, τη δημιουργία και τη λογοτεχνία σε σχέση με τη φύση, τη ζωή και το πέρασμα του χρόνου, τα γηρατειά. Υπάρχουν γηρατειά για το δημιουργό; Ενα από τα θεμελιώδη ερωτήματα του έργου του Γκέτε επανέρχεται μέσω του Τ. Μαν σε μια πιο ανθρώπινη διάσταση. Την οποία προσδίδει η ίδια η συνάντηση Γκέτε-Λότε. Συνάντηση στην οποία η Λότε όχι πια ως λογοτεχνική ηρωίδα αλλά ως μια απλή καθημερινή γυναίκα έρχεται να υπενθυμίσει αυτήν τη διάστασή της στον Γκέτε και να ζητήσει να της αναγνωριστεί η αξία της. Εκείνος με τη σειρά του συγκινημένος αλλά μ' έναν τρόπο που εκείνη δεν κατανοεί, αφού γι' αυτόν η Λότε δεν είναι παρά μια υπέροχη μορφή μέσα σε μια πνευματική ολότητα, φτάνει να της ζητήσει συγγνώμη αντιτείνοντας ότι αυτός είναι το κερί που λιώνει για να συντηρήσει τη φλόγα που θα κάψει την πεταλούδα. Για τον Γκέτε, το πιο αγαπητό και ενδόμυχο είναι το παιχίδι των μεταμορφώσεων, το πρόσωπο που αλλάζει, εκεί όπου ο γέροντας μεταμορφώνεται σε νέο, το παιδί σε νεαρό, το πρόσωπο του ανθρώπου καθ' όλου, στο οποίο εναλλάσσονται τα χαρακτηριστικά των ηλικιών, όπου διά μαγείας προβάλλει νιότη από τα γηρατειά, γηρατειά απ' τη νιότη.

Κορυφαίο μυθιστόρημα ιδεών «Η Λότε στη Βαϊμάρη» κάνει τον αναγνώστη του 21ου αιώνα πλουσιότερο. Ωστόσο η μετάφραση του Θ. Παρασκευόπουλου δυσκολεύει την έτσι κι αλλιώς όχι εύκολη προσέγγισή του. Ο αναγνώστης σκοντάφτει σε νεολογισμούς του τύπου νυκτερωπά μαλλιά, ριψοκινδυνία, οπάδευαν, ουράνιζε, Τιλεμούσα, λεμονόχρωμο και άλλα παρόμοια. Προς τι όλη αυτή η γλωσσική επιτήδευση;



ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/02/2001