Μινώταυρος

Η ανακάλυψη της Κνωσού υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές περιπέτειες όλων των εποχών, αφού πρόσθεσε στην Ιστορία μια άγνωστη ως τότε εποχή, τη Μινωική. Ο Τζόζεφ Αλεξάντερ Μακγκιλιβραίη αφηγείται αυτήν την περιπέτεια με την ακρίβεια του ανατόμου, αλλά και το πάθος του ανθρώπου που έζησε ο ίδιος, ως αρχαιολόγος, τη μαγεία της Κνωσού. Το ερώτημα που προκύπτει ως συμπέρασμα από την έρευνα είναι εκρηκτικό: Εντέλει ο Έβανς ανακάλυψε την Κνωσό ή μήπως πρόβαλε στη σιωπή των ερειπίων της τον δικό του κόσμο;

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο «Μινώταυρος» του Καναδού αρχαιολόγου Μακγκίλιβρεϊ είναι ένα επίτευγμα έρευνας, κριτικής ανάλυσης και αφηγηματικής επιδεξιότητας. Ουσιαστικά πρόκειται για τρία βιβλία σε ένα: τη βιογραφία του Εβανς, το ιστορικό των ανασκαφών της Κνωσού και έναν εξαιρετικά επίκαιρο και χρήσιμο σχολιασμό των ιδεολογικών κατασκευασμάτων της «μινωικής» αρχαιολογίας.

Ο Μακγκίλιβρεϊ, που διετέλεσε έφορος Κνωσού της Βρετανικής Σχολής, υιοθέτησε μια αφηγηματική μέθοδο και ύφος που ελκύει τον αναγνώστη και ικανοποιεί τις ανάγκες ενός ειδικού. Ανερυθρίαστα δηλωμένος σκοπός του συγγραφέα είναι η «απελευθέρωση της μινωικής αρχαιολογίας από τα δεσμά του Εβανς». Στον πρόλογο του βιβλίου περιγράφει τα συναισθήματα που ένιωσε κατά την πρώτη του επίσκεψη στην Κνωσό, όταν αντίκρισε τις σύγχρονες «βαμμένες μαύρες κολόνες» και ένιωσε «την ανατριχιαστική παγωνιά του τσιμέντου ή, ακριβέστερα, του οπλισμένου σκυροδέματος».

«Την απότομη αυτή επαφή με την ψυχρή και σκληρή πραγματικότητα ακολούθησε αμηχανία και απογοήτευση, ανάμικτες με ένα αίσθημα προδοσίας και ντροπής. Κοίταξα τους τοίχους γύρω μου και κατάλαβα ότι δεν μπορούσα να ξεχωρίσω τους σύγχρονους από τους αρχαίους. Κι αν ήμουν εγώ μπερδεμένος, τι μπορεί να συμβαίνει με όλους εκείνους τους επισκέπτες που δεν έχουν σπουδάσει αρχαιολογία όπως εγώ;» (σελ. 11-12).

Στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα ο Εβανς οικοδόμησε με μπετόν, πάνω στα αρχαία ερείπια της Κνωσού, τμήματα ενός «ανακτορικού συγκροτήματος» σύμφωνα με τις αντιλήψεις του ότι οι ανασκαφές του είχαν επιβεβαιώσει την αρχαία ελληνική μυθολογία για το παλάτι του Μίνωα και το λαβύρινθο του Μινώταυρου. Τα εκατομμύρια επισκεπτών της Κνωσού νομίζουν ότι τα χτίσματα που αντικρίζουν είναι τα θαυμαστά δημιουργήματα του «Μινωικού Πολιτισμού» της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.

Σήμερα τα οικοδομικά κατασκευάσματα του Εβανς στην Κνωσό υποκύπτουν στη φθορά του χρόνου ενώ παράλληλα ασκείται οξεία κριτική στα αρχαιολογικά εγκεφαλικά κατασκευάσματα ενός τυπικού Βρετανού «τζέντλεμαν», πιστού στην κυρίαρχη ιδεολογία και στις ρατσιστικές ιδέες της εποχής του. Θα ήταν όμως λάθος να κρίνουμε τον Εβανς σύμφωνα με τις σημερινές αντιλήψεις για την αρχαιολογία και την προστασία των αρχαιοτήτων.

Τα τελευταία χρόνια η επανεξέταση του προϊστορικού πολιτισμού της Κρήτης, χωρίς ιδεολογικές παρωπίδες, έχει πάρει σχεδόν μορφή χιονοστιβάδας: δυο διεθνή συνέδρια και εκθέσεις έχουν ήδη διοργανωθεί στην Κρήτη - «Ανατολική Μεσόγειος: Κύπρος - Δωδεκάνησα - Κρήτη 16ος-6ος αι. π.Χ.» (1998), «Κρήτη - Αίγυπτος: πολιτιστικοί δεσμοί τριών χιλιετιών» (1999) - και προβλέπεται ένα τρίτο για την προσεχή άνοιξη.

Ο Εβανς επισκέφτηκε την Κνωσό για πρώτη φορά το 1894 και ύστερα από επίμονες προσπάθειες ξεκίνησε τις ανασκαφές του το 1900. Προηγουμένως Γάλλοι, Αγγλοι και Αμερικανοί αρχαιολόγοι είχαν προσπαθήσει χωρίς επιτυχία να εξερευνήσουν το χώρο που πρώτος είχε ανασκάψει ο Μίνως Καλοκαιρινός το 1879. Γνήσιος εκπρόσωπος των ηθών και της ιδεολογίας της βικτοριανής εποχής, που υπήρξε το ζενίθ του βρετανικού ιμπεριαλισμού, ο Εβανς ήρθε στην Κρήτη ως διευθυντής του πανεπιστημιακού Μουσείου Ασμόλιαν της Οξφόρδης. Προερχόταν από μια εξαιρετικά πλούσια οικογένεια βιομηχάνων. Ο πατέρας του τού μετέδωσε το «πάθος του συλλέκτη» και τη συνήθεια να εξερευνά την ύπαιθρο αναζητώντας απολιθώματα και αρχαιότητες.

Θαυμαστής του Σλίμαν, ο Εβανς ξεκίνησε τις αρχαιολογικές του έρευνες ουσιαστικά ως τυμβωρύχος. Δεν είχε κανένα δισταγμό να αγνοήσει τη νομοθεσία περί αρχαιοτήτων, να συνεργαστεί με αρχαιοκάπηλους ή να λεηλατήσει αρχαιολογικούς χώρους. Ακόμα και μετά τις ανασκαφές της Κνωσού μιλούσε για «πολύτιμα λάφυρα» από την Κρήτη, αναφερόμενος σ' ένα χρυσό δακτυλίδι που είχε αγοράσει από κάποιον Ιωάννη Μιτσοτάκη, υποπρόξενο της Ρωσίας στο Ηράκλειο.

Σε αντίθεση με τον Καλοκαιρινό, ο Εβανς είχε τα χρήματα να αγοράσει την περιοχή της ανασκαφής (ύψωσε και την αγγλική σημαία στο χώρο) καθώς και την υποστήριξη του καθεστώτος της Κρητικής Αρμοστείας (1898-1913) που εγκαθιδρύθηκε από τις «Μεγάλες Δυνάμεις» μετά το τέλος της Οθωμανικής επικυριαρχίας.

Στην Κνωσό όμως ο Εβανς, με τη συνεργασία του έμπειρου αρχαιολόγου Ντάνκαν Μακένζι, υπεύθυνου των ανασκαφών της προϊστορικής πόλης στη Φυλακωπή της Μήλου, προσπάθησε να εφαρμόσει τις νέες επιστημονικές μεθόδους. Τα ευρήματα «ξεπέρασαν και τις πιο αισιόδοξες ελπίδες», όπως έγραψε ο ίδιος. Η αποκάλυψη του αρχαιολογικού χώρου της Κνωσού ήταν τεράστιας σημασίας συμβολή στην αρχαιολογία και επιβεβαίωσε τις προβλέψεις του ότι στην Κρήτη της δεύτερης π.Χ. χιλιετίας είχε αναπτυχθεί ένας υψηλός πολιτισμός με τουλάχιστον δύο διαφορετικές γραφές. Ο Εβανς όμως δεν έχανε την παραμικρή ευκαιρία να συνδέει αμέσως τα ευρήματα με την αρχαία ελληνική μυθολογία δίνοντας την εντύπωση ότι γι' αυτόν οι ήρωες της μυθολογίας ήταν υπαρκτά πρόσωπα. Οπως γράφει ο Μακγκίλιβρεϊ, «ο Εβανς πίστευε πραγματικά ότι ο Μινώταυρος [...] είχε κάποτε ζήσει στο κτίσμα που ανέσκαπτε» (σ. 338).

Λίγα χρόνια πριν από τις ανασκαφές της Κνωσού όμως, ο Εβανς είχε υποστηρίξει, στην κριτική του για το βιβλίο του Σλίμαν «Τροία», «ότι η αρχαιολογία δεν πρέπει να σχετίζεται [...] με την ποιητική τοπογραφία» επικρίνοντας την ταύτιση του Χισαρλίκ με την ομηρική Τροία (σελ. 118).

Πριν ακόμη ο Εβανς ξεκινήσει τις ανασκαφές στην Κνωσό είχε περιγράψει την Κρήτη ως «το κέντρο του παλαιότερου ελληνικού κράτους. Ο Μίνωας ίσως έπαιξε μεγάλο ρόλο στην εξάπλωση αυτού του πολιτισμού». Οπως αναφέρει ο Μακγκίλιβρεϊ, «ο μυθικός βασιλιάς της Κρήτης γινόταν ιστορική φυσιογνωμία και οι ρίζες του ελληνισμού επρόκειτο να βρεθούν στην Κρήτη» (σελ. 189).

Ο Εβανς ονόμασε «Μινωίτες» τον προϊστορικό πληθυσμό της Κρήτης και επινόησε το μύθο μιας «χρυσής εποχής» ειρηνικής συμβίωσης, παρά τα ευρήματα οχυρωματικών έργων. Αλλά και όσον αφορά μεμονωμένα ευρήματα, ο Εβανς με το συνεργάτη του Ελβετό ζωγράφο-συντηρητή Ζιλιερόν παραποίησαν την εμφάνιση τους. Ο Μακγκίλιβρεϊ σημειώνει ότι:

«Η μορφή που τώρα τιμούμε ως "Πρίγκιπα των Κρίνων" ή ως "Ιερέα - Βασιλιά της Κνωσού" του Εβανς, γεννήθηκε [...] από σκόρπια μέλη που ενώθηκαν για να ικανοποιήσουν την ανάγκη που είχε ο Εβανς να βρει την επίγεια αρχή στην Κνωσό» (σελ. 358-359).

Ενα άλλο σύμβολο της «Μινωικής» τέχνης είναι η λεγόμενη «Μικρή θεά των όφεων», ένα γυναικείο ειδώλιο που βρέθηκε χωρίς κεφάλι και αριστερό χέρι ενώ στο δεξί κρατά, κατά τον Μακγκίλιβρεϊ, «στριφτό νήμα». Ο Εβανς το «αποκατέστησε» προσθέτοντας «κεφάλια φιδιών στο κάτω μέρος του νήματος και στη γροθιά του αριστερού χεριού» (σελ. 394). Για τον Εβανς οι τοιχογραφίες της Κνωσού ήταν «ασύγκριτα πιο μοντέρνες και δείχνουν μια ζωντάνια και μιαν αισθητική εντελώς ξένες προς την κλασική τέχνη».

Οι τοιχογραφίες και τα ειδώλια της Κνωσού, όπως τα «επιδιόρθωσε» ο Εβανς, έχουν παίξει πρωταρχικό ρόλο στην επιβολή ενός «Μινωικού Πολιτισμού» όπως τον φαντάστηκε ο ίδιος. Ισως ο Μακγκίλιβρεϊ έπρεπε στο βιβλίο του να δώσει περισσότερη έκταση σ' αυτό το ζήτημα.

Ο Εβανς ενστερνιζόταν τις κυρίαρχες θεωρίες της εποχής του για την ανωτερότητα των Αρίων και των Ευρωπαίων, αν και ο ίδιος αποδεχόταν τη σημαντική επιρροή στην κρητική προϊστορική κοινωνία των πολιτισμών της Αιγύπτου και της Μέσης Ανατολής. Ο «μινωικός πολιτισμός» γι' αυτόν ήταν ο πρώτος ευρωπαϊκός πολιτισμός και πίστευε ότι στα δημιουργήματα της προϊστορικής Ελλάδας «πνέει το ευρωπαϊκό πνεύμα της ατομικότητας και ελευθερίας», ενώ πίστευε ότι «η Κρήτη αναδεικνύεται πάλι σήμερα [1896] σε υπερασπιστή του ευρωπαϊκού πνεύματος εναντίον του ασιατικού ζυγού» (σελ. 271). Αυτή η θέση ήταν απολύτως εναρμονισμένη με τη «θερμή λαχτάρα της πλειονότητας των Κρητών», όπως γράφει ο Μακγκίλιβρεϊ, για την «Ενωση» της Κρήτης με την Ελλάδα.

«Ακόμα και οι Μινωίτες [...] έγιναν "προ-Ελληνες" [...] θεωρούνταν ρίζες του ελληνισμού και ως τέτοιοι πρόσφεραν στους σύγχρονους Ευρωπαίους τον παλαιότερο δικό τους "μεγάλο πολιτισμό", ο οποίος βρισκόταν σε επαφή αλλά ήταν εντελώς διαφορετικός από αυτούς της Αιγύπτου και της Εγγύς Ανατολής» (σελ. 299-300).

Η ελληνική έκδοση του «Μινώταυρου», δυο μόλις χρόνια από την πρώτη έκδοση στα αγγλικά (2000), με πλούσια εικονογράφηση και επιπλέον βιβλιογραφική ενημέρωση, αποτελεί πολύτιμη προσφορά στο ελληνικό κοινό και στην επιστήμη της αρχαιολογίας στην Ελλάδα. Ο Μακγκίλιβρεϊ, που ζει στην Ελλάδα και διευθύνει μαζί με τον Λ. Σάκετ τις ανασκαφές στο Παλαίκαστρο Σητείας, εξετάζει την Κρήτη και τον πολιτισμό της στο πλαίσιο της ανατολικής Μεσογείου, γεγονός που του προσφέρει ποικιλία ερευνητικών προοπτικών και ερμηνευτικών πιθανοτήτων, που μπορούν να αξιολογηθούν σε συνδυασμό με τις πρόσφατες συγκλονιστικές αρχαιολογικές αποκαλύψεις, όπως, για παράδειγμα, τα προϊστορικά ναυάγια στα Ν.Δ. παράλια της Τουρκίας, η ανασκαφή στο Ακρωτήρι Θήρας και η χρονολόγηση της έκρηξης του ηφαιστείου στα 1628 π.Χ., οι «μινωικές» τοιχογραφίες στην Τελ ελ Ντάμπα της Αιγύπτου.

Η μετάφραση του Αλέξανδρου Κοσματόπουλου είναι ως σύνολο μια εξαιρετική δουλειά. Μεταφέρει με επιτυχία το ύφος του συγγραφέα σε στρωτά ελληνικά, ενώ υπάρχουν ελάχιστα μεταφραστικά και φραστικά λάθη. Ακολουθεί όμως τη σημερινή μεταφραστική μόδα και χρησιμοποιεί με εκλεκτική διάθεση λέξεις της καθαρεύουσας. Μια δεύτερη «μοδάτη» συνήθεια είναι η αναγραφή στα αγγλικά κύριων ονομάτων, τοπωνυμίων και τίτλων βιβλίων στο ελληνικό κείμενο. Αμφιβάλλω αν ο μεταφραστής ακολουθούσε αυτή την περίεργη συνήθεια με, για παράδειγμα, αραβικά ονόματα.

Ο Μακγκίλιβρεϊ έχει γράψει ένα «αμφιλεγόμενο» βιβλίο, όπως χαρακτηρίζουν τέτοια θαρραλέα έργα οι Αγγλοσάξονες, ή «αιρετικό», όπως συνηθίζουν να τα λένε οι Ελληνες. Η πρωτοτυπία της κριτικής σκέψης και η επιστημονική ευρυμάθεια που υπάρχει στο «Μινώταυρο» δικαιωματικά το κατατάσσουν στη σειρά των -πρόσφατων σχετικά- έργων - σταθμών όπως το «Η οριενταλιστική εποχή στην ελληνική θρησκεία και λογοτεχνία» (1984) του Βάλτερ Μπούκερτ, το «Μαύρη Αθηνά» (1987, 1993) του (Βρετανού και όχι Αμερικανού όπως γράφει ο Μακγκίλιβρεϊ) Μάρτιν Μπερνάλ, το «Ο Δαίδαλος και οι απαρχές της ελληνικής τέχνης» (1992) της Σάρα Μόρις, και το «Η ανατολική πλαγιά του Ελικώνα» (1997) του Μάρτιν Γουέστ.



ΝΙΚΟΣ ΑΞΑΡΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/03/2003