Η πραγμοποίηση και η συνείδηση του προλεταριάτου

Το δοκίμιο "Η πραγμοποίηση και η συνείδηση του προλεταριάτου" αποτελεί τον πυρήνα του κλασικού πλέον βιβλίου του Γκέοργκ Λούκατς Ιστορία και ταξική συνείδηση (Βερολίνο 1923). Το έργο αυτό έθεσε τις βάσεις για μια επανασύνδεση του μαρξισμού με τον φιλοσοφικό στοχασμό -ικανή να ανταγωνιστεί τις μηχανιστικές του ερμηνείες- με κύριο μοχλό τη διαλεκτική έννοια της ολότητας.
Αξιοποιώντας την πλούσια αστική του μόρφωση, ο νεοφώτιστος μαρξιστής Λούκατς αντιμετωπίζει σ' αυτό το συναρπαστικό κείμενο τρία θεμελιώδη θεωρητικά ζητήματα.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ανάλυση του «φετιχισμού του εμπορεύματος», κατά τον Μαρξ, ή της «πραγμοποίησης», κατά τον πρώιμο Γκέοργκ Λούκατς, είναι ίσως η πιο δυναμική και επίκαιρη πτυχή της μαρξιστικής συμβολής στο χειραφετητικό πρόταγμα των νεότερων χρόνων. Εδώ αποτυπώνεται και επαναστατικοποιείται μια κομβική κατάκτηση του νεωτερικού πνεύματος: η σύλληψη της ανθρώπινης ζωής ως ιστορικού προϊόντος της δημιουργικής πράξης των ανθρώπων. Ο Μαρξ, και στη συνέχεια ο Λούκατς, παραλαμβάνουν την αντίληψη αυτή στη μορφή που της είχε προσδώσει ο γερμανικός ιδεαλισμός, και ιδιαίτερα ο Χέγκελ. Την ξαναδουλεύουν για να τη γειώσουν βαθύτερα στην Ιστορία, να την αξιοποιήσουν για την κριτική της ανελευθερίας στην καπιταλισμό και να αχνογραφήσουν το περίγραμμα μιας πιο ίσης και ελεύθερης κοινωνίας. Ο Λούκατς θα θέσει το μαρξικό φετιχισμό στο κέντρο του δοκιμίου του «Η πραγμοποίηση και η συνείδηση του προλεταριάτου», που δημοσιεύτηκε το 1923 στον τόμο «Ιστορία και ταξική συνείδηση». Και θα αναπτύξει την ιδέα αυτή ώς τα όριά της, αναδεικνύοντας το φετιχισμό σε δεσπόζουσα μορφή της καπιταλιστικής κοινωνίας σε όλους τους τομείς της. Σήμερα, το δοκίμιο του Λούκατς δεν παρουσιάζει μόνο θεωρητικό ενδιαφέρον για τη μελέτη του κριτικού, δυτικού μαρξισμού που θεμελίωσε, ή για τη φιλοσοφική κατανόηση της πραγμοποίησης. Εχει ζωτική αξία για την κριτική διάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητας, με τον όρο, βέβαια, ότι ο αναγνώστης μπορεί να διακρίνει το ζωντανό στοιχείο μέσα στο νεκρό γράμμα της εγελιανής ψευδο-αναγκαιότητας και της ιστορικής συγκυρίας, όταν η κομμουνιστική επανάσταση με φορέα το βιομηχανικό προλεταριάτο ήταν ακόμη στην πολιτική ατζέντα της ιστορίας.

«Η ουσία της εμπορευματικής δομής ...συνίσταται στο ότι ...μια σχέση μεταξύ προσώπων αποκτά το χαρακτήρα του πράγματος κι έτσι [αποκτά] μια "στοιχειωμένη αντικειμενικότητα"» που συγκαλύπτει το ρίζωμά της στις κοινωνικές σχέσεις. Ο Λούκατς καθορίζει αφαιρετικά τα συστατικά της εμπορευματικής δομής και διερευνά την επέκτασή της σε όλα τα κοινωνικά πεδία, με τη διάδοση όχι μόνο των αγοραίων σχέσεων ως τέτοιων, αλλά κυρίως της λογικής της κοινωνικής ρύθμισης και του ελέγχου που τις διέπει. Εκτός από τη σφαίρα των οικονομικών ανταλλαγών και της βιομηχανικής εργασίας, η πνευματική εργασία, το δίκαιο, η δημόσια διοίκηση διαρθρώνονται με βάση γενικούς, τυπικούς και ποσοτικούς κανόνες ορθολογικού υπολογισμού, που στέκονται απέναντι στα άτομα ως αντικειμενικές διαδικασίες, ως «πράγματα», και επιβάλλουν τις δικές τους νομοτέλειες. Η φετιχιστική πραγμοποίηση δεν είναι μόνο θεωρητική-συνειδησιακή, δεν περιορίζεται στο γεγονός ότι οι εν λόγω διαδικασίες νοούνται ως αντικειμενικές αναγκαιότητες παρά ως κοινωνικές συγκροτήσεις. Συνεπάγεται την έμπρακτη αυτονόμηση του προϊόντος από το δημιουργό του και την υποταγή του υποκειμένου στη λειτουργία και την κίνηση του αντικειμένου. Ετσι π.χ. η οικονομία της αγοράς (αντικείμενο) παράγει, ως συνέπεια των τυχαίων αλληλεπιδράσεων των ατόμων (υποκείμενο), τους δικούς της συστημικούς νόμους, τάσεις και αποτελέσματα, τα οποία τα άτομα υφίστανται ως πεπρωμένο ή ως αναγκαίες συνθήκες.

Είναι προφανές, λοιπόν, γιατί η θεωρία του φετιχισμού αποκτά καίρια σημασία για την κριτική ερμηνεία της εποχής μας. Η περίοδος των τελευταίων τριάντα χρόνων σφραγίστηκε από την εντατική επέκταση των εμπορευματικών σχέσεων αλλά και του γενικότερου πραγμοποιητικού εξορθολογισμού. Παράλληλα με την εμπορευματοποίηση δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, οι μηχανισμοί του απρόσωπου, ποσοτικού εξορθολογισμού, που, όπως εξηγεί ο Λούκατς, είναι λειτουργικό συμπλήρωμα της οικονομίας της αγοράς, τείνουν να απλώσουν τα δίκτυά τους σε ένα διευρυνόμενο φάσμα πεδίων, όπως η υγεία και η παιδεία, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε συστήματα ποσοτικής αξιολόγησης που παραγνωρίζουν την ποιότητα των περιεχομένων και των αναγκών. Αλλά ο μεγαλύτερος, ίσως, φετιχισμός της εποχής μας είναι η εδραίωση της ίδιας της ιδέας ότι η οικονομία της αγοράς και οι φιλελεύθερες δημοκρατίες τού σήμερα αποτελούν τη φυσική και αναγκαία μορφή μιας αναπτυγμένης ελεύθερης κοινωνίας κι όχι ένα ενδεχομενικό προϊόν της ιστορίας, μία δυνατότητα, μεταξύ άλλων.

Με την ανατομία της καπιταλιστικής πραγμοποίησης ο μαρξιστικός στοχασμός καταδεικνύει ότι οι άνθρωποι παράγουν τις μορφές και τα περιεχόμενα της κοινωνικής ζωής -αυτή είναι η προκείμενη της συγκεκριμένης θεώρησης-, και προσάπτει στον καπιταλισμό ότι επιφέρει την κυριαρχία του δημιουργήματος πάνω στο δημιουργό του και αρνείται την ελεύθερη δημιουργικότητα των ανθρώπων. Ετσι, μια απελευθερωμένη κοινωνία του μέλλοντος θα πρέπει να επιτρέπει στους ανθρώπους να συγκροτούν πιο συνειδητά και ανοιχτά τις κοινωνικές τους διευθετήσεις, ευθυγραμμίζοντάς τες περισσότερο με τα δικά τους οράματα και ανάγκες.

Σε θεωρητικό επίπεδο, όμως, το ερώτημα που τίθεται εν έτει 2006, μετά τη Σχολή της Φρανκφούρτης, τη φιλοσοφία της πράξης, την αποδόμηση, την κοινωνιολογία του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού, το έργο στοχαστών όπως ο Φουκό, ο Καστοριάδης, ο Λακλάου και πλήθος άλλοι, είναι τι διαφορετικό έχει πλέον να μας προσφέρει η πρώιμη σκέψη του Λούκατς για την εννοιολόγηση της ενδεχομενικότητας των κοινωνικών μορφών και την οικοδόμηση μιας πιο ελεύθερης, μετακαπιταλιστικής κοινωνίας.

Η λουκατσιανή προσέγγιση ωθεί στη συνειδητοποίηση της κοινωνικής μεταβλητότητας με άξονα το ενεργητικό στοιχείο της κοινωνικής πράξης που μπορεί να αλλάξει ριζικά τα πράγματα, και όχι με έννοιες γεγονικότητας και εξάρθρωσης, οι οποίες συνδυάζουν ενίοτε τη συνείδηση της αστάθειας με μια παθητικότητα εκ μέρους των υποκειμένων. Σκιαγραφεί, αφ' ενός, μια διαλεκτική ερμηνεία της κοινωνικής αυτοδημιουργίας που δεν φαντασιώνεται ένα απόλυτο υποκείμενο-δημιουργό, αλλά προβάλλει με δόκιμο τρόπο την αλληλεπίδραση υποκειμένου-αντικειμένου. Βάζει στο επίκεντρο την αναφορά στην ολότητα, δηλαδή την ευρύτερη διασύνδεση των κοινωνικών θεσμών και φορέων δράσης. Τονίζει έτσι, παράλληλα, την ανάγκη γενικότερης επέμβασης στις κοινωνικές δομές, σε αντίθεση με μια σύγχρονη τάση που προτιμά μερικές, μεμονωμένες αλλαγές, οι οποίες μένουν ευάλωτες στο ευρύτερο δίκτυο των κοινωνικών επιδράσεων. Από την άλλη, υπογραμμίζει τις δυνατότητες του υποκειμένου με το να ερμηνεύει τις ενδεχομενικές δομές όχι ως «νόμους» ή «συνθήκες», αλλά ως διαδικασίες κοινωνικής πρακτικής, οι οποίες μεταβάλλονται άμεσα μέσα από την καθημερινή δράση των ατόμων. Επίσης, δεν διατυπώνει μια γενική οντολογία της κοινωνικής κατασκευής, αλλά μια ιστορικά εντοπισμένη και κριτική θεώρηση. Συλλαμβάνει την κοινωνική αυτοδημιουργία στο πλαίσιο της καπιταλιστικής κοινωνίας και φωτίζει τους ειδικούς ιστορικούς, και άρα ανατρέψιμους, λόγους της πραγμοποίησης ως καπιταλιστικής άρνησης της αυτοδημιουργίας· δεν εξετάζει την άρνηση αυτή αφηρημένα ή, ακόμη χειρότερα, ως καθολικό πεπρωμένο της κοινωνικής ζωής. Πολιτικοποιεί, τέλος, την κοινωνική οντολογία της αυτοθέσμισης, αναζητώντας στις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες τους όρους και το φορέα που μπορούν να οδηγήσουν στην απελευθέρωση της κοινωνικής δημιουργικότητας.

Οι μετά τον Λούκατς θεωρήσεις της κοινωνικής κατασκευής ενσωματώνουν αρκετά από τα παραπάνω στοιχεία και τα εκλεπτύνουν περαιτέρω ή τα αναπτύσσουν διαφορετικά. Αλλά καμία ίσως νεότερη προσέγγιση δεν συνδυάζει δυναμικά όλες αυτές τις αιχμηρές διαστάσεις της λουκατσιανής σκέψης. Το κείμενο του Λούκατς παραμένει, συνεπώς, πολύτιμο σημείο αναφοράς και έμπνευσης. Πολύ περισσότερο γιατί το ίδιο το λουκατσιανό επιχείρημα μας εφοδιάζει με τα υλικά της κριτικής του και της αποδέσμευσης του ριζοσπαστικού στοχασμού από πλαστές αναγκαιότητες ή πολιτικές σκοπιμότητες του καιρού του: το κόμμα, το βιομηχανικό προλεταριάτο ως προνομιακό υποκείμενο της απελευθέρωσης, τις νομοτελειακές τάσεις της ιστορικής εξέλιξης που το προλεταριάτο καλείται απλώς να πραγματώσει, την υπέρβαση όλων των αντιφάσεων σε μια κλειστή, αρμονική ολότητα. Είναι σαφές ότι ο Λούκατς, και ευρύτερα ο μαρξισμός, έπεσαν εν μέρει και οι ίδιοι στην παγίδα μιας σειράς νέων φετιχιστικών αντικειμενοποίησεων, οι οποίες επιβάλλονται ως μοίρα στους κοινωνικούς δρώντες, αντί να διαλύονται ρητά στο πλέγμα της ιστορικής τους συγκυρίας, σε μια ιστορία που παραμένει εγγενώς ανοιχτή, γιατί διαμεσολαβείται από την ελεύθερη και δημιουργική πράξη των υποκειμένων της.

Είναι ευτύχημα για την ελληνόγλωσση κριτική σκέψη ότι το κείμενο του Λούκατς είναι διαθέσιμο πλέον και σε μια καλοδουλεμένη και ευανάγνωστη μετάφραση από τον Κώστα Καβουλάκο. Η κατατοπιστική εισαγωγή και τα σχόλια υποβοηθούν την κατάκτηση και τη δημιουργική οικειοποίηση μιας σημαίνουσας ανάλυσης.



ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΙΟΥΠΚΙΟΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/09/2006