Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Τασκένδη (1949-1957)

Το βιβλίο πραγματεύεται διεξοδικά τον καθημερινό αγώνα των προσφύγων της Τασκένδης για επιβίωση σε ένα περιβάλλον διαφορετικό από την Ελλάδα και για προσαρμογή σε ένα τρόπο ζωής εντελώς διαφορετικό από εκείνο που βίωναν στη χαμένη πατρίδα. Παράλληλα καταγράφει τις πολιτικές διεργασίες στο εσωτερικό της κοινότητας των Ελλήνων κομμουνιστών, που είχαν ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση του Νίκου Ζαχαριάδη από την ηγεσία του ΚΚΕ και τη διαγραφή χιλιάδων μελών του κόμματος.





ΚΡΙΤΙΚΗ




Ο Αντρέας, ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος του Στρατή Τσίρκα Η χαμένη άνοιξη (1976), ένας αγωνιστής της Αριστεράς που επιστρέφει στην Αθήνα από την Τασκένδη, εξομολογείται στις πρώτες σελίδες του βιβλίου: «Έγιναν τρομερά πράγματα, δε θέλω να μιλήσω, δε θέλω μήτε να τα σκέφτομαι». Κατά κάποιον τρόπο το συγκεκριμένο λογοτεχνικό πρόσωπο δεν απηχεί μόνο την άποψη του δημιουργού του αλλά και εκείνη των αριστερών κάθε απόχρωσης που γνώριζαν ή είχαν βιώσει τις εμφύλιες διαμάχες στις χώρες όπου είχαν καταφύγει οι πολιτικοί πρόσφυγες, δεν επιθυμούσαν ωστόσο να δημοσιοποιήσουν τα τραγικά συμβάντα.

Για πολλά χρόνια ένα πέπλο σιωπής είχε καλύψει τη ζωή των νικημένων του Εμφυλίου στην Τασκένδη και αλλού. Τα μετά τη μεταπολίτευση επαναπατρισθέντα μέλη και στελέχη του ΚΚΕ ήταν απρόθυμα να καταγράψουν στις αναμνήσεις τους ό,τι οδυνηρό είχαν ζήσει στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού», επειδή αυτό μπορούσε να εκληφθεί ως προσπάθεια δυσφήμησης της Αριστεράς. Τη δεκαετία του '80 όμως εμφανίστηκαν κάποια βιβλία, μαζί και εκείνα του Θωμά Δρίτσιου (Από το Γράμμο στην πολιτική προσφυγιά, Δωρικός, 1983, Γιατί με σκοτώνεις, σύντροφε; Γλάρος, 1983, Η εξέγερση της Τασκένδης, Γλάρος, 1984), στα οποία καταγράφηκαν όχι μόνο τα γεγονότα μα και οι αιτίες της κακοδαιμονίας.

Ειδικότερα, οι συγκρούσεις στην Τασκένδη στις 9 και 10 Σεπτεμβρίου 1955 μπορούν να καταγραφούν ως η πρώτη ουσιώδης και έμπρακτη αμφισβήτηση του κομματικού κατεστημένου και ενός συστήματος αξιών που κυριαρχούσε ως τότε στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα. Η εξέγερση των μεσαίων στελεχών και των απλών μελών του ΚΚΕ κατά της ηγεσίας του Νίκου Ζαχαριάδη και των συν αυτώ ήταν πρώτα απ' όλα το ξέσπασμα της συσσωρευμένης καταπίεσης. Ηταν η αντίδραση των χιλιάδων κομμουνιστών που είδαν πως είχαν υποταχθεί σε μια κομματική ιεραρχία αποτελούμενη από ανάξιους, απαίδευτους, μοχθηρούς, υπερφίαλους, αυταρχικούς ηγέτες, διορισμένους από ξένα κέντρα εξουσίας, πιστούς υπηρέτες αλλότριων συμφερόντων, ανθρώπους που επιχείρησαν να εφαρμόσουν απεχθείς και βίαιες μεθοδολογίες κατά των διαφωνούντων και όσων τολμούσαν να διατυπώσουν διαφορετικές απόψεις.

Ο Γαβρίλης Λαμπάτος (Αθήνα, 1963), πτυχιούχος της Φιλοσοφικής, με μεταπτυχιακές σπουδές στη νεότερη και σύγχρονη Ιστορία, στη μελέτη του Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Τασκένδη πραγματεύεται την καθημερινή ζωή και τις πολιτικές δραστηριότητες των προσφύγων στην πρωτεύουσα του μακρινού Ουζμπεκιστάν από την εγκατάστασή τους τον Νοέμβριο του 1949 ως το 1957, όταν η παροικία, μετά την απομάκρυνση του Ζαχαριάδη από την ηγεσία του ΚΚΕ, υπέστη βαθύ ρήγμα. Χρησιμοποιώντας πληθώρα βιβλίων, ανέκδοτα κείμενα από αρχειακές πηγές αλλά και προφορικές μαρτυρίες κάποιων από τους πρωταγωνιστές των συγκρούσεων ο συγγραφέας επιχειρεί να καταγράψει όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για το θέμα, ώστε ο αναγνώστης να έχει πληρέστερη εικόνα.

Η διαφυγή των χιλιάδων μαχητών, ανδρών και γυναικών, του Δημοκρατικού Στρατού στην Αλβανία τον Αύγουστο του 1949, η μετακίνησή τους με πλοία προς τις ανατολικές χώρες, η άφιξή τους στην Τασκένδη, η κατανομή τους σε 14 συνοικίες (πολιτείες), η συμμετοχή τους στην παραγωγική διαδικασία ως εργατικού δυναμικού αποτελούν τον κύριο κορμό της μελέτης. Στις αρχές του 1950 στη Σοβιετική Ένωση είχαν εγκατασταθεί 8.573 άνδρες, 3.407 γυναίκες και 1.128 παιδιά σε σύνολο 55.881 ανθρώπων που είχαν πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς. Η ένταξή τους σε ένα πολιτικό σύστημα όπου το κόμμα έλεγχε κάθε πλευρά της κοινωνικής και της προσωπικής τους ζωής οδήγησε σε δυσαρέσκεια, η οποία στη συνέχεια μετατράπηκε σε αμφισβήτηση της ηγεσίας. Οι πρώτες συζητήσεις το 1952 για τα αίτια της ήττας και ο θάνατος του Στάλιν το 1953 άνοιξαν τους ασκούς του Αιόλου. Έτσι, όταν οι αμφισβητίες πήραν το 1955 το πάνω χέρι σε πολλές πολιτείες, άρχισαν οι διαγραφές και καθαιρέσεις διαφωνούντων, με αποτέλεσμα τα αιματηρά γεγονότα της 9ης και 10ης Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς.

Το βιβλίο φωτίζει σκοτεινές πτυχές του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος δεδομένου ότι μέσα από τις καταγραφές διακρίνονται οι λόγοι που ένα ευρείας απήχησης λαϊκό κίνημα, το μεγαλύτερο ίσως της Ευρώπης, κατέληξε στην ήττα και στην ταπείνωση. Ακόμη δείχνει με σαφήνεια ­ μετά την κατάρρευση των καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης ­ ότι δεν ήταν δυνατόν να συνυπάρχουν εσαεί η μαρξιστική ιδεολογία και η εκμηδένιση της προσωπικότητας του ατόμου.



Φίλιππος Φιλίππου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-06-2001