Χαρέμι ο κόσμος πίσω από το πέπλο

Χαρέμι: ο πιο παράξενος, ο πιο σκληρός κι ο πιο γοητευτικός θεσμός που ανέπτυξε ποτέ οποιοσδήποτε πολιτισμός.
Ένας απίστευτος κόσμος γεμάτος παιχνίδια πόθου και εξουσίας, που η Αλέβ Λυτλ Κρουτιέ τραβάει αργά από πάνω του το πέπλο και μας τον αποκαλύπτει, σ' αυτό το βιβλίο-λεύκωμα με την εκπληκτική εικονογράφηση, με τον πιο γλαφυρό τρόπο.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η μεγαλύτερη φαντασίωση του άντρα είναι άβατο για τους ιστορικούς. Ο,τι έχει γραφεί από σύγχρονους μελετητές του χαρεμιού, για την Κρουτιέ είναι πληκτικό και επιδερμικό. Παρ' ότι η ιστορία είναι ένα αρσενικό σπορ, όπου άνδρες αφηγούνται τα πάθη ανδρών, στην προκειμένη περίπτωση χρειάζεται να δουλέψει το θηλυκό ασυνείδητο, η γυναικεία διαίσθηση, η προσωπική εμπειρία για να εισβάλει κανείς στο στοιχειωμένο μυστήριο του χαρεμιού. Η συγγραφέας δεν παρασύρεται από σύγχρονες αντιλήψεις, ούτε κατακρίνει το παρελθόν. Μπαίνει στη θέση των γυναικών, σαν γυναίκα αυτάρεσκη, φιλήδονη, ένοχη. Πόσο απέχει το χαρέμι του σουλτάνου από τις σημερινές διαφημίσεις με τον άντρα περιτριγυρισμένο από σέξι γυναίκες που τον λατρεύουν, ως εγγύηση για οποιοδήποτε προϊόν; Πώς γίνεται να επαναλαμβάνεται ανά τους αιώνες το μοτίβο του πολυγαμικού άντρα; Οι γυναίκες, ακόμη και οι ανελέητες, έχουν τους άνδρες τον ένα μετά τον άλλον, όχι όλους μαζί. Οι διαπιστώσεις της Κρουτιέ αναδύονται μέσα από αχνές εικόνες παλιών χαρεμιών, μέσα από αφηγήσεις των τελευταίων γυναικών που έζησαν τη ζωή τους σε ένα «κουκούλι γυναικών» (μεταξύ αυτών και της γιαγιάς της), μέσα από τη φαντασία των Δυτικών που ενθουσιάστηκαν με το ανατολίτικο μοντέλο της όμορφης σκλάβας ριγμένης στα πόδια του άντρα.

Η Αλέβ έχει στα χρωμοσώματά της το γενετικό υλικό της χορεύτριας του χαρεμιού μαζί με το κύτταρο της αξιοσέβαστης δυτικής γυναίκας. Ατενίζει ένα φάσμα, από το παλάτι του Τοπκαπί ως την έπαυλη του διευθυντή του «Playboy», και προσπαθεί να συλλάβει την εικόνα. Είναι οι άντρες από τη φύση τους πολυγαμικοί; Αρέσκονται οι γυναίκες στην υποταγή και στην υποδούλωση; Ας μιλήσουν τα ντοκουμέντα, με οδηγό το γυναικείο ένστικτο. Η Αλέβ έφυγε από την Κωνσταντινούπολη στα δεκαοκτώ της και πήγε στις ΗΠΑ, έζησε τον οριενταλισμό εκπατρισμένη, μελέτησε ιστορία της τέχνης, γνώρισε τη φεμινιστική ρητορική. Γύρισε ύστερα από 15 χρόνια στην Τουρκία πλήρης εφοδίων. Πήγε και περπάτησε στα λουτρά και στους οντάδες του Μεγάλου Χαρεμιού και άκουσε τους μυστικούς τους ψιθύρους. Οι τοίχοι, τα σκαλοπάτια, τα λουτρά τής μιλούσαν. Συνταίριαξε βιώματα, αφηγήσεις, μαρτυρίες δυτικών ταξιδιωτών, εικόνες, το προσωπικό της αρχείο και έφτιαξε ένα σύνολο που σπαρταράει.

Στο μεγαλόπρεπο Σαράι οι οδαλίσκες, τροφαντές και νωχελικές, δεν έβλεπαν ποτέ τι συμβαίνει στον έξω κόσμο. Δεν είχαν ιδέα από την πραγματική ζωή, αφού ζούσαν σε ένα μέρος που φρουρούνταν από ευνούχους σκλάβους, με μοναδική τους προσδοκία να διεγείρουν τη φαντασία του ενός και μοναδικού άνδρα, του σουλτάνου. Χιλιάδες ανώνυμες γυναίκες κλεισμένες σε πολυτελή δώματα... Τι μπορούσαν να κάνουν στην καθημερινή τους ζωή; Ηταν αληθινή η «μακάρια χαύνωση στα μάτια που προσμένουν ηδονικά», όπως φαντάζονταν οι Δυτικοί την παραδείσια κατάσταση του χαρεμιού, ή ζούσαν μέσα σε ίντριγκες και αντιζηλίες; Η μόνη γυναίκα εκτός συναγωνισμού ήταν η βαλιντέ σουλτάνα, η μητέρα του σουλτάνου, κυρίαρχος όχι μόνο στο χαρέμι αλλά συχνά και στην αυτοκρατορία ολόκληρη. Αυτή έπρεπε να αντιμετωπίσει τα δεκάδες παιδιά που γεννούσαν οι σύζυγοι, οι παλλακίδες του σουλτάνου και οι οδαλίσκες - πιθανούς διαδόχους του θρόνου - και δεν ήταν λίγες οι φορές που τα ανυπεράσπιστα αυτά πλάσματα ήταν καταδικασμένα προτού ακόμη γεννηθούν. Στο ανάκτορο έθαλλαν οι μηχανορραφίες καθώς πολύ συχνά ο σουλτάνος ήταν ένας τρυφηλός, φιλήδονος άνθρωπος, έρμαιο αντίρροπων δυνάμεων. Κάποιες παλλακίδες μάλιστα έγιναν σουλτάνες εκμεταλλευόμενες την εύνοια του Υψηλού τους Κυρίου, ενώ πάμπολλες έπεσαν θύματα της ακόρεστης φιλοδοξίας τους και δολοφονήθηκαν άγρια. Υπήρξαν όμως και σουλτάνοι μονογαμικοί, όπως ο φοβερός Μωάμεθ ο Πορθητής, ο οποίος έμεινε πιστός στον έρωτά του για μια βυζαντινή αρχόντισσα, την Ειρήνη. Τουλάχιστον ώσπου και εκείνος με τη σειρά του να την... αποκεφαλίσει.

Το χαρέμι του Μεγάλου Σαραγιού ήταν το πιο ανεπτυγμένο και εκλεπτυσμένο, λέει η συγγραφέας καθώς αναζητεί τις ρίζες του. Από την εποχή του χαμένου παραδείσου, άνδρες και γυναίκες έπρεπε να διαιρεθούν. Η Εύα ήταν η αμαρτωλή και ο Αδάμ εκείνος που όφειλε να προστατευθεί από τον πειρασμό. Ηδη με τον χριστιανισμό η γυναίκα βγήκε στο περιθώριο της κοινωνίας. Αργότερα το Ισλάμ έθεσε σε ακόμη χαμηλότερη θέση τις γυναίκες, οι οποίες έπρεπε να κρατούνται κρυμμένες σε ένα μέρος του σπιτιού όπου βασίλευε η πολυγαμία. Χαρέμια υπήρχαν και αλλού, στην Ασία και στην Αφρική, και τα σκλαβοπάζαρα ανθούσαν, όταν ο Μωάμεθ Β', αμέσως μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης, συνέλαβε την ιδέα ενός υπερπολυτελούς χαρεμιού στο Μεγάλο Σαράι. Ανάμεσα στα άλλα μεγάλα έργα που προγραμματίστηκαν για τη νέα πρωτεύουσα, το χαρέμι του σουλτάνου θεμελιώθηκε το 1541, με υπεύθυνη για την οργάνωσή του τη βαλιντέ σουλτάνα και με εισροή ολόφρεσκων κοριτσιών από πολλά μέρη του κόσμου. Πέρασαν έτσι τέσσερις αιώνες. Επρεπε να φθάσει το κίνημα των Νεοτούρκων τον 20ό αιώνα - στο οποίο συμμετείχε και ο παππούς της Αλέβ - για να καταργηθούν τα χαρέμια στην Τουρκία και να πετάξουν οι γυναίκες τα πέπλα της ντροπής. Το χαρέμι καταργήθηκε και στο άλλο προπύργιο της απομόνωσης των γυναικών, την Κίνα. Δεν καταργήθηκε όμως στην υπόλοιπη Ασία και στην Αφρική, όπου απαντώνται ακόμη φύλαρχοι με καμιά εκατοστή γυναίκες.

Δραματικές σκηνές από το χαρέμι, που αναπλάθει η Αλέβ σε εικόνες και αφηγήσεις, δείχνουν ότι οι γυναίκες εκ φύσεως έχουν έναν δικό τους τρόπο σύμπνοιας και επαφής. Δεν είχε μόνο μίση και αντιζηλίες το χαρέμι, αλλά και έναν αισθησιασμό διάχυτο, μια αδελφοσύνη και αλληλεγγύη που δεν μπορούν να ευδοκιμήσουν σε περιβάλλον ανδρικό. Βρισκόμαστε άλλωστε στην «επικράτεια του θηλυκού ασυνείδητου».



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 23-03-2003