Τα ποιήματα 1962-2002

Γεννήθηκε διχασμένη η φτωχή μέρα/ που πάλεψε από νωρίς/ στ' ανοιχτά, παρα- / πατούσε αδιάκοπα σε μία/ κακή σκάλα φως/ως να κατρακυλήσει/ στη μονοτονία./ Παραδόθηκε τέλος ήσυχα./ Κι ακόμα/ μια στιγμή προτού κλείσει/ για πάντα τα σβησμένα μάτια της/ κέρδισε κάποιο χρώμα./ Σα μία μικρή ντροπαλή νίκη/ πάνω στην άδικη μοίρα της.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Λουκάς Κούσουλας είναι ένας από τους αξιολογότερους, χαρακτηριστικότερους και πλέον ιδιότυπους ποιητές της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς. Γεννημένος το 1929 στη Σουβάλα Παρνασσίδας, βίωσε την τραυματική, για κάθε ευαίσθητο ψυχισμό, δεκαπενταετία 1940-1955 στην παιδική του ηλικία και στην εφηβεία του. Ετσι, στην ποίησή του, όπως, εξάλλου, και στην ποίηση των περισσότερων ομηλίκων του ποιητών, εύκολα εντοπίζει κανείς «γκριμάτσες», χειρονομίες, στάσεις και συμπεριφορές, που προκαλούνται, άλλοτε άμεσα και άλλοτε έμμεσα, από τις πικρές μνήμες του Πολέμου, της Κατοχής, της Αντίστασης, του Εμφυλίου και των όσων ακολούθησαν. Μόνο που, στην περίπτωσή του, αυτές οι δεσπόζουσες μνήμες μοιάζει να ανακαλούνται με μία -ας μου επιτραπεί η λέξη- «μνημοτεχνική», για τη δημιουργία της οποίας συμβάλλουν ερεθίσματα, συμβάντα, σκέψεις και αισθήματα του εκάστοτε παρόντος. Οι μνήμες, με άλλα λόγια, δεν ανακαλούνται ως έχουν, αλλά διεμβολισμένες από τους απόηχους των εμπειριών και των βιωμάτων που προσφέρει ένας κάθε άλλο παρά φιλικός κοινωνικός περίγυρος.

Μπορεί στη μνήμη του να εμφωλεύουν κατοχικές, κυρίως, «εικόνες», πρόσωπα, πράγματα, δραματικές σκηνές και καταστάσεις, η ποιητική φυσιογνωμία του, ωστόσο, πλάθεται και μορφοποιείται στα χρόνια της μεταπολεμικής, ψυχροπολεμικής άπνοιας και, πιο συγκεκριμένα, στην «αποπνικτική ατμόσφαιρα της μετεμφυλιοπολεμικής επαρχίας». Γεγονός που θα πρέπει να συνέβαλε καίρια στη διαμόρφωση της εντελώς ξεχωριστής και ιδιότυπης στάσης του απέναντι στην τρέχουσα πραγματικότητα· μία πραγματικότητα που, όχι μόνο δεν τον θέλγει, αλλά τον απωθεί, αφού καθόλου δεν ανταποκρίνεται στην ευαισθησία του, στον τραυματισμένο ψυχισμό του και στο διαβρωτικό σκεπτικισμό του. Το παρόν τού δημιουργεί την «αίσθηση της εξορίας, της στέρησης, της χαμένης ζωής και της απάτης», επιτείνοντας την έμφυτη τάση του για απομόνωση και για νηφάλιες ενδοσκοπήσεις, που πραγματοποιεί κινητοποιημένος από ποικίλα ερεθίσματα.

Ο λόγος του Λουκά Κούσουλα είναι ήρεμος, συζητητικός, αποστασιοποιημένος από το εκάστοτε έναυσμα που τον προκάλεσε (βίωμα, σκέψη, κάποια κατάσταση, αναγνωστικές περιπλανήσεις κ.λπ.). Είναι ένας λόγος περισκεπτικός, ενίοτε δηκτικός, είρων και σαρκαστικός· υπαινικτικός κι επιγραμματικά στοχαστικός, διαπερασμένος από ένα πνεύμα διαλλακτικό, κάποτε υποδόρια χλευαστικό, με τη μοίρα και, βέβαια, επιφυλακτικό, αν όχι αρνητικό, μπροστά στη σύγχρονη πραγματικότητα, με εμφανή τα στίγματα «των κοινωνικοπολιτικών συντεταγμένων της εποχής».

Από τη συλλογή Παραλλαγές σε ξένα θέματα (1977), ίσως εξαιτίας της εφτάχρονης δικτατορίας, ο ποιητής δείχνει ότι έχει χάσει ή συνειδητά απεμπολήσει μερικά από τα ερείσματα εκείνα που, αν μη τι άλλο, του παρείχαν την ψευδαισθητική, έστω, δυνατότητα να παρακάμπτει τους τόπους-εστίες των προσωπικών του οδυνών -και της γενιάς του. Χαλαρώνουν, κάπως, οι δεσμοί που πάντα διατηρούσε με τη φύση- δεν αισθάνεται πλέον -τουλάχιστον όχι όπως άλλοτε- την παραμυθία της, ούτε την επαληθευτική, της ανθρώπινης υπόστασής του, δύναμή της. Με συνέπεια την υποχώρηση του, ούτως ή άλλως, συγκρατημένου λυρισμού του, τη θέση του οποίου έρχεται να πάρει μία στοχαστική ενατένιση του κοινωνικού, αλλά και του στενότερου περιβάλλοντος· ενατένιση που πραγματοποιείται με τη μορφή σχολιαστικών παραλλαγών πάνω σε ξένα θέματα-παραθέματα, τα οποία χρησιμοποιεί ως τίτλους των αυτόνομων οκτάστιχων ποιημάτων του, περιπλέκοντας, έτσι, οργανικά την ποίησή του με ξένα μοτίβα.

Την ίδια «μέθοδο» ακολουθεί τόσο στη συλλογή Το πουκάμισο το θαλασσί (2000) όσο και στην ανέκδοτη συλλογή του Επίνικοι (2001-2002), με την οποία κλείνει η παρούσα συγκεντρωτική έκδοση· τα ξένα παραθέματα που προτάσσονται, κι εδώ, ως τίτλοι των ποιημάτων, μοιάζει να αποτελούν το έναυσμα: το ερέθισμα για τις δικές του ποιητικές εκδιπλώσεις, για τις δικές του, προσωπικής-υπαρξιακής ή κοινωνικής υφής, εκμυστηρεύσεις. Και με αυτήν την ιδιότητά τους, του εναύσματος ή του ερεθίσματος, τα προτασσόμενα ξένα παραθέματα, όχι μόνο δεν μειώνουν -πολύ περισσότερο δεν καταργούν- την αυτονομία των ποιημάτων που ακολουθούν, αλλά τα συνοδεύουν σχολιαστικά, συμβάλλοντας, παράλληλα, στην αμεσότερη και πληρέστερη επικοινωνία με το βιωματικό ή στοχαστικό-πνευματικό τους πυρήνα. Οσο για τα επιμέρους ποιήματα, θα μπορούσε κανείς να πει ότι αποτελούν τους καρπούς μιας χωροχρονικά ευρείας -όσο κι αν διακρίνονται κάποιες ιδιαίτερες προτιμήσεις- αναγνωστικής περιδιάβασης του ποιητή σε κείμενα συγγραφέων, των οποίων το έργο ή η ζωή -μπορεί και τα δύο- κάποια στιγμή τον κινητοποίησαν δημιουργικά. Τον κινητοποίησαν στο βαθμό που, ανταποκρινόμενα στην ελεγχόμενη πνευματική του δυσφορία μπροστά στα ασύστολα τεκταινόμενα της εποχής ή στην απόφασή του να κρατηθεί μακριά απ' όλα όσα συνθέτουν αυτό που αποκαλείται σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, μπόρεσαν να τον ωθήσουν σε νηφάλιες, συχνά θυμοσοφικού περιεχομένου, εξομολογήσεις, απόρροια μιας βιοσοφίας ζυμωμένης κάτω από αντίξοες συνθήκες, κάτω από την πίεση δυσβάσταχτων υπαρξιακών αδιεξόδων.

Ειδικότερα για την τελευταία συλλογή, θα ήθελα να επισημάνω ότι τα γνώριμα στοιχεία της ποίησης του Λουκά Κούσουλα, η ειρωνική διάθεση και ο σαρκασμός που άλλοτε στρέφονταν με μία τρυφερή και λυπημένη, θα τολμούσα να πω, χαιρεκακία σε ό,τι του προξενούσε θυμό ή πικρία ή υποδαύλιζε την κριτική ή στοχαστική διάθεση του ποιητικού υποκειμένου, τώρα διακρίνονται από μια τάση εσωστρεφή. Ιδίως ο σαρκασμός, που μοιάζει να έχει διαβρωθεί από μιαν οδύνη άλλοτε διάχυτη και τώρα συγκεκριμενοποιημένη, πρώτα στρέφεται κατά του ίδιου του ποιητή και ύστερα, σαν εξ αντανακλάσεως, στα όσα εξωτερικά τον πληγώνουν. Τον πληγώνουν και, ταυτόχρονα, τον στέργουν στην προσπάθειά του να σταθεί ενδυναμωμένος, σαν ανθεκτικός φορέας ζωής που επιμένει να στέκεται όρθιος εν μέσω ατελεύτητων δοκιμασίων. Ακόμα και ο τίτλος (Επίνικοι) δεν μπορεί παρά να θέλει να υποδηλώσει, όχι χωρίς μία δόση ειρωνείας και σαρκασμού, το πόσο πεισματικά η ζωή περιφρουρεί τον εαυτό της· την επιμονή της να θέλει, κάτω από τις πλέον οδυνηρές συνθήκες, να βρίσκει ερείσματα αυτοπροστατευτικά της. Κι ακόμα περισσότερο: να θέλει, επιτακτικά, να επιβάλει και στους άλλους τρόπους επιβεβαίωσής της· δημιουργώντας ψευδαισθητικές βεβαιότητες συνέχειας στο διηνεκές και προτρέποντας στην ανακάλυψη εκδοχών της που θα την έκαναν να φαίνεται όχι απλώς υποφερτή, αλλά που θα ιρίδιζαν, κιόλας, χώρους και στιγμές με εκλάμψεις του πνεύματος, της ψυχής και της πανταχού και πάντα παρούσας, αν κι ενίοτε όχι αντιληπτής, αγάπης.

Στην ίδια ενότητα, στους Επίνικους, περιέχονται και ιδιαίτερα ενδιαφέροντες, συζητητικά δοσμένοι, συλλογισμοί -ποτέ αφορισμοί, αφού δεν προσιδιάζουν στη διαλλακτική-διαλεκτική ιδιοσυγκρασία του Λουκά Κούσουλα- σχετικά με την ποίηση και τη μοίρα του ποιητή. Σχετικά, πάνω απ' όλα, με τον αναπόφευκτο κίνδυνο της «έκθεσης» που, μονίμως κι εν επιγνώσει του, διατρέχει ο τελευταίος, από τη στιγμή που αποδέχεται τους όρους του «παιχνιδιού», παρά τις όποιες διαμεσολαβήσεις της ρητορείας, τις όποιες υφολογικές υπεκφυγές. Γιατί, εντέλει, παρ' όλ' αυτά, η προσωπική του οδύνη, νοτισμένη από την αύρα της κατάφασης απέναντι στη ζωή, κατατίθεται αδιαμεσολάβητα, όπως ακριβώς αδιαμεσολάβητα εισπράττεται και βιώνεται από τον ίδιο τον ποιητή· αφού η ποίηση είναι «ένας καθρέφτης πάνω απ' όλα. Καθρέφτης από τη μοίρα να φέρει στο φως τι πρόκειται: μαϊμού αν είναι μαϊμού -εδώ δεν έχει πέραση η απάτη- αγάλματα αν είναι αγάλματα».



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/03/2004