Δίκαιο της πληροφόρησης

ΚΡΙΤΙΚΗ




«Πληροφορούμαι, άρα υπάρχω». Έχω την αίσθηση πως κάπως έτσι θα πρέπει να παραφράσει κανείς, λίγο πριν από την αυγή του 21ου αιώνα, τη γνωστή ρήση «cogito, ergo sum». Και τούτο γιατί, αν είναι ακριβές ότι η ατέρμονη πορεία του ανθρώπου προς την εκπλήρωση του προορισμού του περνάει, μοιραία, μέσα από τη διαρκή αναζήτηση και βρώση τού οιονεί απαγορευμένου καρπού της γνώσης ­αυτού του αληθινά οριακού υπαρξιακού μεγέθους­, είναι εξίσου ακριβές ότι, ιδίως σήμερα και πολύ περισσότερο αύριο, η περιπέτεια της γνώσης ξετυλίγεται πια μέσα από τις πολύμορφες ατραπούς της αμφίδρομης πληροφόρησης.

Η αλήθεια είναι βεβαίως πως η διαπίστωση αυτή δεν είναι τόσο καινούργια όσο μπορεί να φαίνεται: ο τραγικός ήρωας του Αισχύλου, ο Προμηθέας, τιμωρήθηκε όχι μόνο γιατί έκλεψε από το εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου τη φωτιά αλλά κυρίως γιατί προχώρησε περισσότερο, διδάσκοντας στους ανθρώπους τις τέχνες και τις επιστήμες. Με απλές λέξεις, ο δεσμώτης του Καυκάσου πλήρωσε το βαρύ τίμημα γιατί πληροφόρησε τους θνητούς, κάνοντας έτσι προσιτή σε αυτούς μια γνώση που καθιστούσε, αργά αλλά σταθερά, την εξουσία ­την κάθε εξουσία­ αν όχι ανίσχυρη, τουλάχιστον λιγότερο ισχυρή και, γι' αυτό, λιγότερο επίφοβη και επώδυνη.

Πέρα και έξω από αυτές τις αρχέγονες ρίζες της, η πληροφόρηση στις μέρες μας παίρνει πια άλλες, δυσπροσδιόριστες, διαστάσεις. Σε βαθμό μάλιστα που μπορούμε να διατεινόμαστε, χωρίς υπερβολή, ότι η εποχή που ανατέλλει και οι τεχνολογικοί προσανατολισμοί της προσδιορίζονται, κατά βάση, από τον αστερισμό της πληροφόρησης.

Καίτοι νομική ως προς την υφή της, αφιερωμένη στις σύγχρονες κανονιστικές διαστάσεις ­ με αφετηρία το ελληνικό αλλά και το ευρωπαϊκό κοινοτικό δίκαιο ­ του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης της γνώμης και του συναφούς δικαιώματος της πληροφόρησης, η ανάλυση της Γιάννας Κική αφήνει αρκετές φορές το αμιγώς δικαιικό πλαίσιο για να περιπλανηθεί στον χώρο μιας γενικότερης κοινωνικής θεώρησης. Και μέσα από την ανάλυση αυτή αναδεικνύεται διαδοχικώς:

Πρώτον, η πληροφόρηση ως μέσο, ως όχημα καλύτερα, γνώσης. Γνώσης που επιτρέπει κυρίως:

1. Από τη μια πλευρά, τη συγκομιδή των στοιχείων εκείνων τα οποία είναι κάθε φορά απαραίτητα για την αναζήτηση της ουσίας του ίδιου του ανθρώπου και του κόσμου που τον περιβάλλει. Αλλά και, συνακόλουθα, για τη θεμελίωση των ερεισμάτων που καθιστούν δυνατή τη δοκιμασία και τη διάψευση των αποτελεσμάτων της αναζήτησης αυτής, αφού είναι γνωστό ότι σε τελική ανάλυση η επιστήμη προάγεται μόνο μέσα από την αναίρεση των προηγούμενων κατακτήσεών της.

2. Και, από την άλλη, την ­κατά το δυνατόν βεβαίως­ τιθάσευση του μέλλοντος με βάση την εκλογικευμένη αντιμετώπιση του τυχαίου, που καθίσταται δυνατή ιδίως μέσα από την προεπιλογή των στόχων που επιδιώκονται, δηλαδή μέσα από τον σχεδιασμό και την ορθολογική χρησιμοποίηση των μέσων επίτευξής τους, δηλαδή μέσα από τον προγραμματισμό.

Δεύτερον, η πληροφόρηση ως άμυνα έναντι της κάθε μορφής εξουσίας. Και μάλιστα άμυνα που παίρνει τη μορφή Ιανού, αφού εμφανίζεται ταυτοχρόνως:

1. Με την παθητική μορφή της, ήτοι αυτή του «πληροφορούμαι», η οποία μειώνει δραστικά την παραδοσιακή υπεροχή του πομπού της απόφασης ή της εντολής έναντι του δέκτη της. Δεν είναι αλήθεια άραγε ότι ο πιο αποτελεσματικός κυματοθραύστης μπροστά στην πλημμυρίδα της κρατικής αυθαιρεσίας είναι ο πληροφορημένος πολίτης;

2. Με την ενεργητική μορφή της, ήτοι αυτή του «πληροφορώ», η οποία, δίνοντας διέξοδο στη διάδοση της πληροφορίας και άρα στην κυκλοφορία της, συμβάλλει αποφασιστικά στην εξέλιξη των ιδεών και στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Τρίτον, η πληροφόρηση ως συμμετοχή στη λήψη των κάθε είδους αποφάσεων που αφορούν τον συγκεκριμένο άνθρωπο. Γιατί είναι αυταπόδεικτη αλήθεια πως σε μια «συμμετοχική κοινωνία», όπου μέσα από ιδιόμορφους θεσμικούς διαύλους, καθένας καλείται, κατά περίπτωση, να καταθέσει τον οβολό της συμβολής του στον σχεδιασμό, στον προγραμματισμό και τελικώς στη λήψη μιας απόφασης, δεν μπορεί να υπάρξει ουσιαστική συμμετοχή χωρίς εξίσου ουσιαστική πληροφόρηση.

Ο προβληματισμός της Γιάννας Κική στον ταραγμένο κανονιστικό ωκεανό του δικαίου της πληροφόρησης όμως φέρνει στην επιφάνεια και μια άλλη, όχι λιγότερο σημαντική, διάστασή του. Πρόκειται για τη διάσταση εκείνη που δείχνει τον μάταιο ­τις περισσότερες τουλάχιστον φορές­ αγώνα του κανόνα δικαίου έναντι της πραγματικότητας, την οποία καλείται να δαμάσει με τα μέσα της κανονιστικής του δύναμης και εμβέλειας.

Ιδίως στον τομέα του δικαίου της πληροφόρησης μπορεί κανείς να διακρίνει εύκολα τα πραγματικά όρια του κανόνα δικαίου. Το εφήμερο του χαρακτήρα του. Τη σχετικότητα της ισχύος του. Το πεπερασμένο της εφαρμογής του: όταν αρχίζει το περιπετειώδες ταξίδι του στη θάλασσα του δέοντος, ο κανόνας δικαίου που αφορά την πληροφορία και την πληροφόρηση έχει ήδη ξεπερασθεί από τα πράγματα, είτε μέσα από την ίδια την εξέλιξη της τεχνολογίας είτε μέσα από την προσπάθεια εκείνων οι οποίοι πάντα αναζητούν και θα αναζητούν δίοδο διαφυγής από το κανονιστικό δίχτυ του.

Εναπόκειται λοιπόν στον νομοθέτη του δικαίου της πληροφόρησης από τη μια πλευρά να παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς την πορεία εξέλιξης της τεχνολογίας και από την άλλη να θεσπίζει διατάξεις ικανές να προσαρμοσθούν, όσο αυτό είναι ανθρωπίνως δυνατό, στη συγκυρία. Εναπόκειται όμως επίσης στον ερμηνευτή και εφαρμοστή του δικαίου της πληροφόρησης και κυρίως στον δικαστή να δίνει κάθε φορά στον κανόνα δικαίου την πνοή και την προοπτική εκείνη η οποία μπορεί να αποτελέσει αφενός το ενδεδειγμένο αντίδοτο στην προσπάθεια καταστρατήγησής του και αφετέρου το αποτελεσματικό ακεσώδυνο στη μοιραία τάση γήρανσής του.

Και κάτι τελευταίο­ όχι όμως λιγότερο σημαντικό­ που προκύπτει από την πολύπλευρη και γόνιμη μελέτη της Γιάννας Κική: η σώρευση τεράστιων πια ποσοτήτων πληροφόρησης και άρα γνώσης, κυρίως μέσα από το παντοδύναμο οπλοστάσιο της τεχνολογίας της πληροφορικής, κάνει σίγουρα τον άνθρωπο σοφότερο, ικανότερο και αυτάρκη.

Παράλληλα όμως τον καθιστά ολοένα και περισσότερο μόνο και απόμακρο από τους ομοίους του. Είναι ακριβώς αυτό το τίμημα της μοναξιάς που, μακροπρόθεσμα, μπορεί να αναδειχθεί στη μάστιγα εκείνη η οποία θα αναιρέσει τα θετικά στοιχεία της προόδου που μας εντυπωσιάζει, μας συναρπάζει ­και, γιατί όχι, μας τυφλώνει­ σήμερα. Μπροστά σε αυτόν τον νέο και ιδιαίτερα διαβρωτικό, για τον κοινωνικό ιστό, κίνδυνο είναι απόλυτη και άμεση ανάγκη να αντιταχθούν, το συντομότερο δυνατό, μιας άλλης μορφής και πολύ πιο αποτελεσματικοί θεσμοί συνύπαρξης, αλληλεγγύης και αλληλοκατανόησης. Κάτι που απαιτεί όχι μόνο μια ουσιαστική μετεξέλιξη του περιεχομένου των αντίστοιχων κανόνων δικαίου, εσωτερικού και διεθνούς, αλλά και μια γενναία αλλαγή ψυχισμού, νοοτροπίας και συμπεριφοράς. Ισως αυτή να είναι και η πιο μεγάλη πρόκληση για τον αιώνα ­ και για τη χιλιετία; ­ που ετοιμαζόμαστε να υποδεχθούμε με ευεξήγητη ελπίδα αλλά και ευνόητο δέος.