0
Your Καλαθι
Επιτομή του λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669 Τόμ. Ι
Του Εμμανουήλ Κριαρά (Τόμ. Ι Α-Κ)
Έκπτωση
15%
15%
Περιγραφή
ΚΡΙΤΙΚΗ
Ένα διαφορετικό λεξικό, που η επιστημονική κοινότητα το γνωρίζει έστω και από τους τίτλους, είναι το μεγάλο έργο που άρχισε ο Εμμανουήλ Κριαράς πριν από πολλές δεκαετίες και το έδωσε στη δημοσιότητα με τον Α τόμο του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669, Θεσσαλονίκη, 1969. Ο ακούραστος ερευνητής και οι συνεργάτες του ολοκλήρωσαν 14 τόμους ως το 1997 (Α - παραθήκη). Το Λεξικό παραχωρήθηκε για τη συνέχισή του στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Η ολοκλήρωσή του προβλέπεται με την έκδοση άλλων πέντε τόμων (15-19) που θα καλύψουν τα γράμματα Π-Ω, με την επεξεργασία του ήδη αποδελτιωμένου και την προσθήκη νέου γλωσσικού υλικού.
Ουτοπικός είχε θεωρηθεί ο οραματισμός, με δυσκολίες πολλές έγινε η έναρξη. Με λίγους, όχι μόνιμους, συνεργάτες, πενιχρά οικονομικά, χωρίς σύγχρονο εξοπλισμό, με πολλές θυσίες (και σε δύσκολους καιρούς διωγμών και απολύσεων) προχώρησε το έργο. Ένα μικρό «θαύμα» η αντοχή του Κριαρά και μια μικρή έκπληξη η έκδοση του κάθε τόμου. Το έργο, εξαντλητικό, καλύπτει μια μεγάλη περίοδο των γραμμάτων μας 500 και πλέον χρόνων και έναν λόγο δημώδη, τον περιφρονημένο από τους λογίους έως πρόσφατα. Ας είναι, το πρωτοποριακό εγχείρημα θα ολοκληρωθεί σύντομα.
Μόνο όσοι είχαν τη χαρά να συμβουλευθούν έστω και ένα λήμμα από το Λεξικό αυτό του Κριαρά είναι σε θέση να αντιληφθούν πόσα κείμενα διαβάστηκαν και αποδελτιώθηκαν, πόσο λεπτομερής καταγραφή και επεξεργασία τύπων και εκφράσεων έγινε ώσπου να ετοιμαστεί το ένα αυτό λήμμα, με την τυπολογία, τη σημασιολογία, τα πολλά παραδείγματα και τις παραπομπές. Τυχεροί οι λίγοι που το έχουν στη βιβλιοθήκη τους. Στους πολλούς, όμως, ένα μεγάλο πολύτομο λεπτομερές λεξικό για τη μελέτη των παλαιότερων έργων της φιλολογίας μας δεν είναι πάντα προσιτό.
Την ανάγκη να υπάρξει ένα συνοπτικό λεξικό που δεν προδίδει τις αρχές του μεγάλου, αλλά το κάνει πλέον προσιτό στους πολλούς, την είχαν συζητήσει παλαιότερα οι νέοι εκδότες του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας με τον καθηγητή Κριαρά και στη συνέχεια προχώρησαν στη σύνταξή του.
Το νέο λεξικό, η Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας του Εμμανουήλ Κριαρά, καλύπτει συνοπτικά τους εννέα περίπου πρώτους τόμους του μεγάλου, τα λήμματα Α-Κ, σε 535 πυκνοτυπωμένες σελίδες. Η τυπολογία, χωρίς παραθέματα και παραπομπές, είναι συντομευμένη: π.χ., σελ. 77, η κοινή λέξη ακολουθώ: ακλουθώ, ακολοθώ, ακουλουθώ, κλουθώ, κουλουθώ. Οι σημασιολογικές αποχρώσεις (1 α, β, 2 α, β, 3 α, β, 4, 5, 6, 7, α, β, 8, 9, 10, 11) δίνονται με λίγα παραθέματα και παραπομπές και ακολουθεί η ετυμολογική διερεύνηση. Στις πιο σπάνιες λέξεις αρκούν εντελώς συνοπτικές αναγραφές (π.χ., σελ. 79, ακραλαφρώνω, ακραναπαύω).
Στην Εισαγωγή ενημερώνεται ο αναγνώστης για τις αρχές στις οποίες στηρίζονται οι επιλογές της νέας αυτής έκδοσης. Εκτός από τη συνοπτικότητα, παρεμβαίνουν οι εκδότες με μικρές αλλαγές και διορθώσεις, οι οποίες όμως δεν δηλώνονται «in loco» (βλέπω, π.χ., πρόχειρα: κόκκαλο - κόκαλο στην Επιτομή). Για τη γενικότερη θεώρηση της απλοποίησης γραφών και εκφράσεων θα μιλήσουν οι ειδικότεροι, προσωπικά θα είχα κάποιες διαφορετικές απόψεις αλλά αυτό δεν αφορά την αξία του νέου λεξικού.
Ο πολύτιμος Α τόμος είναι μια πραγματικότητα. Μπορούν να τον κρατούν στα χέρια τους όχι μόνο οι ειδικοί. Πολύ σωστά το υπουργείο Παιδείας έγινε συνεκδότης της Επιτομής, με σκοπό να την εισαγάγει στο σχολείο και πολύ σωστά χρησιμοποιήθηκε η σύγχρονη τεχνολογία με τη βάση δεδομένων και τον ηλεκτρονικό κόμβο «για την επιμόρφωση των διδασκόντων τα γλωσσικά μαθήματα στο Λύκειο», του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, που κάνουν το έργο πολλαπλά εύχρηστο.
Έλειπε από την εκπαιδευτική πράξη το λεξικό της παλαιότερης γραμματείας μας, όπως λείπουν ακόμη εν πολλοίς και οι επιλογές των σχετικών κειμένων στα διδακτικά εγχειρίδια. Περιμένουμε από το υπουργείο Παιδείας να εκμεταλλευθεί κατάλληλα το νέο βοήθημα για το σχολείο και την εκπαίδευση καθηγητών και μαθητών.
Αξίζει να επαινεθεί το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας για την απόφασή του να προχωρήσει στο σημαντικό αυτό εγχείρημα, αξίζει να επισημανθεί η θετική συμβολή του καθηγητή Ι. Ν. Καζάζη, αναπληρωτή προέδρου του ΚΕΓ και διευθυντή του Τμήματος Λεξικογραφίας, που επόπτευσε όλη την εργασία. Πολλοί οι πολύτιμοι συνεργάτες, αλλά πρώτος και ξεχωριστός ο Τ. Α. Καραναστάσης, ακάματος συνεργάτης του Κριαρά, που είναι η ψυχή του μεγάλου Λεξικού αλλά και ο έμπειρος εργάτης και «εργοδηγός» της Επιτομής.
Με την Επιτομή δεν έχουμε ένα ακόμη λεξικό. Εχουμε το κατ εξοχήν χρηστικό λεξικό για την παλαιότερη γραμματεία μας, ένα εργαλείο για τους ερευνητές, για τους εκπαιδευτικούς, για τους φιλομαθείς, Ελληνες και «φιλέλληνες».
Ελένη Κακουλίδη-Πάνου
ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-12-2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Είναι περιττό, νομίζω, να επιχειρήσει σήμερα κανείς να υπογραμμίσει την αξία και γενικότερα τη συμβολή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 (ακολούθως θα αναφέρεται ως αναλυτικό Λεξικό σε αντιδιαστολή με την Επιτομή του) του Εμμανουήλ Κριαρά στη μελέτη όχι μόνο της μεσαιωνικής, αλλά και ολόκληρης της ελληνικής γλώσσας.1 Είναι αρκετή η υπόμνηση απλώς και μόνο του εκπληκτικά μεγάλου αριθμού των μελετητών που έχουν ανατρέξει και παραπέμψει στα λήμματα του Λεξικού, για να συνειδητοποιήσει κανείς όχι μόνο τη χρησιμότητα του συγκεκριμένου λεξικογραφικού έργου, αλλά κυρίως τη μεγάλη επιστημονική αλήθεια που μέσω αυτού αναμφισβήτητα πιστοποιείται και που αφορά το ρόλο-κλειδί που παίζει η μεσαιωνική γλώσσα στη θεώρηση και έρευνα του ελληνικού λόγου στην αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η αξία του έργου, λοιπόν, είναι δεδομένη και η αναγκαιότητα ολοκληρώσεώς του αμετάκλητη.
Θα ήθελα, όμως, να επισημάνω ότι το πολύτομο αυτό Λεξικό, μέχρι τώρα 14 τόμοι (έως το λήμμα παραθήκη), συμπεριλαμβανομένου του 13ου τόμου με την εκτενή βιβλιογραφία και το ευρετήριο των προσθηκών των καταχωρισμένων στους δώδεκα τόμους, απευθύνεται βασικά στον ερευνητή ως γραμματειακό-λεξικογραφικό έργο και σαφώς δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί χρηστικό λεξικό για συγκεκριμένες εφαρμογές, λ.χ. στο πλαίσιο της Εκπαίδευσης. Σε αυτό το σημείο, λοιπόν, της χρηστικότητας, θα έλεγα, η εμφάνιση της Επιτομής του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 (ακολούθως θα αναφέρεται απλώς Επιτομή) είναι η καταλληλότερη λύση. Ο Α τόμος εκδόθηκε πρόσφατα (τέλος του 2001) στη Θεσσαλονίκη από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, με διευθυντή του έργου τον καθηγητή Ι.Ν. Καζάζη και ομάδα ερευνητών και συντακτών με αρχισυντάκτη τον Τάσο Α. Καραναστάση και καλύπτει τα λήμματα από Α-Κ, δηλαδή το υλικό των εννέα περίπου τόμων του αναλυτικού Λεξικού τού Εμμ. Κριαρά.
Τα βασικά χαρακτηριστικά της Επιτομής μπορούν να επισημανθούν εν συντομία ακολούθως. Κατ αρχάς ο ρόλος της Επιτομής δεν είναι να υποκαταστήσει το αναλυτικό Λεξικό. Πρόκειται για επίτμηση του αναλυτικού Λεξικού, του οποίου οι φιλολογικές και λεξικογραφικές αρχές είναι σεβαστές από τους συντάκτες της Επιτομής, αλλά εφαρμόζονται μέσα σε αυστηρότερα πλαίσια λεξικογραφικής οικονομίας και κανονικότητας. Εχοντας, δηλαδή, το προνόμιο της σφαιρικής θεωρήσεως ολοκλήρου του προς σύνταξιν υλικού τους -προνόμιο που δεν υπάρχει στο αναλυτικό Λεξικό, του οποίου η σύνταξη συνεχίζεται- οι συντάκτες της Επιτομής μπορούν να εφαρμόσουν με κανονικότητα και συστηματικότητα τις αρχές του αναλυτικού Λεξικού βάσει των τελικών τους αναθεωρήσεων, πολλές των οποίων, ας σημειωθεί, υπήρξαν πολύ σημαντικές και επέφεραν σημαντικές αλλαγές στη διαδικασία σύνταξης του αναλυτικού Λεξικού.2 Εξάλλου, θα ήταν αδύνατον και αντιεπιστημονικό το αναλυτικό Λεξικό, κατά την τριακονταπενταετή περίπου διάρκεια της σύνταξης των 14 τόμων του, να μην ήταν επιδεκτικό αναθεωρήσεων ορισμένων φιλολογικών και λεξικογραφικών του αρχών, αν ληφθεί υπόψη τόσο η δυνατότητα βιβλιογραφικού εμπλουτισμού αναφορικά με τις πηγές (νέες εκδόσεις, μελέτες κ.λπ.) όσο και οι δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογική εξέλιξη (Η/Υ κ.λπ.). Ετσι, με αυτή τη έννοια η Επιτομή, θα λέγαμε, υπερτερεί του αναλυτικού Λεξικού σε εφαρμογή συστηματικής και ομοιογενούς συντακτικής διαδικασίας.
Αναθεώρηση λημμάτων
Παράλληλα, είναι πλεονέκτημα για την Επιτομή το ότι οι συντάκτες της προβαίνουν σε αναθεώρηση, ακόμη και σε διαφοροποίηση ορισμένων σημείων συνταγμένων λημμάτων του αναλυτικού Λεξικού, λαμβάνοντας υπόψη τους νεότερες φιλολογικές ή λεξικογραφικές σχετικές μελέτες. Μια σύγκριση λημμάτων του αναλυτικού Λεξικού με τα αντίστοιχα της Επιτομής καθώς και οι αναφερόμενες νεότερες εκδόσεις κειμένων και μελέτες στους βιβλιογραφικούς πίνακες αλλά και στα συνταγμένα λήμματα της Επιτομής καταδεικνύουν όχι μόνο τις προσθήκες και τις αναθεωρήσεις που γίνονται, αλλά επιπλέον προσδιορίζουν και το θεωρητικό λεξικογραφικό πλαίσιο εντός του οποίου συντάχτηκε η Επιτομή. Έτσι, από αυτή την άποψη η Επιτομή αποκτά και ρόλο κάποιου συμπληρώματος του αναλυτικού Λεξικού και όχι απλής επίτιμησης αυτού. Ιδιαίτερα στο σημασιολογικό τμήμα σημειώνω τις αναθεωρήσεις του σημηματικού πλέγματος του περιεχομένου ορισμένων λημμάτων όπως συντάσσονται στην Επιτομή, που γίνονται με σύγχρονη λεξικογραφική άποψη σε πλαίσια αυστηρότερης οικονομίας. Σε σύγκριση με το αναλυτικό Λεξικό, ενδεικτικά αναφέρω μερικά παραδείγματα διαφοροποίησης της Επιτομής, όπως π.χ. αναδιάρθρωση του περιεχομένου λημμάτων, με διαφορετική δηλαδή κατηγοριοποίηση των σημασιών, με διάκριση μτβ. και αμτβ. σημασίας, π.χ. αντάμα, απαντήχνω, εγκαλώ, τη συμπλήρωση με νεότερες ή περισσότερο διασαφητικές ετυμολογήσεις ή και την υποστήριξη συγκεκριμένης ετυμολογικής άποψης, π.χ. Αμπρουτσάνος, ανάρα, απακουμπώ, απαληθινός, απαλαρέα, δαγάλος, δάος, δαρμός, την προσθήκη λήμματος, π.χ. απαλλάσσομαι, κ.λπ.
Όπως σημειώνεται και στην Εισαγωγή της Επιτομής με τους μέχρι τώρα 14 τόμους του αναλυτικού Λεξικού του Εμμ. Κριαρά έχει πλέον αποκαλυφθεί σαφώς η βαθιά διαστρωμάτωση της μεσαιωνικής γλώσσας. Αναμφισβήτητα, υπάρχει πλέον η δυνατότητα της εύκολης λεξικογραφικής πρόβασης στο αινιγματικό και δυσπρόσιτο πεδίο έρευνας της δημώδους μεσαιωνικής γραμματείας.
Συσχετισμός δύο αρχείων
Στο σημείο αυτό, και λόγω της μακρόχρονης ενασχόλησής μου με τη νεοελληνική διαλεκτολογία, θα ήθελα να σταθώ κυρίως στη συμβολή του αναλυτικού Λεξικού, αλλά και της Επιτομής του, στην περιγραφή και στη λεξικογράφηση των νεοελληνικών ιδιωμάτων και διαλέκτων. Είναι ευνόητος ο στενός συσχετισμός των δύο αρχείων του γλωσσικού υλικού που αποτελούν το αντικείμενο έρευνας των δύο μεγάλων έργων, του Μεσαιωνικού Λεξικού του Εμμ. Κριαρά και του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, που καλύπτουν λεξικογραφικά δύο σημαντικές περιόδους και φάσεις της δημώδους μορφής της ελληνικής γλώσσας, από το 1100 μ.Χ. μέχρι σήμερα. Μάλιστα, δεδομένης της συμβατικής διάκρισης και οριοθέτησης της γλωσσικής μας ιστορίας σε περιόδους, ο συσχετισμός των δύο λεξικών είναι τόσο στενός, ώστε τα αρχεία τους εύλογα μπορούν να θεωρηθούν συγκοινωνούντα δοχεία, όσον αφορά τουλάχιστον την πιστοποίηση της ιστορικότητας του προς σύνταξη γλωσσικού υλικού. Η συσχέτισή τους έγκειται στο ότι το ένα αρχείο, αυτό του Μεσαιωνικού Λεξικού του Εμμ. Κριαρά, αποτελεί δείγμα της εξελικτικής πορείας της προφορικής παράδοσης της ελληνικής γλώσσας, έτσι όπως κορυφώνεται με τη χρήση της ως γραφομένης γλώσσας της λογοτεχνίας (από το 12ο αιώνα και μετά), ενώ το άλλο αρχείο, αυτό του Ιστορικού Λεξικού, αποτελεί δείγμα αυτής της ίδιας αδιάσπαστης προφορικής παράδοσης, μορφοποιημένης πλέον στη σημερινή κοινή νεοελληνική, συμπεριλαμβανομένης και της διαλεκτικής της πολυμορφίας. Μιλάμε για εξελικτική πορεία και για ολοκλήρωση, έννοιες δηλαδή που προϋποθέτουν συνθεώρηση του αντικειμένου έρευνας. Η άποψη αυτή, πιστεύω, υποστηρίζει αναντίρρητα την αμφίδρομη σχέση και βοήθεια των δύο Λεξικών μεταξύ τους. Βεβαίως, ο χρόνος, που αναλογικά προβλέπεται για την ολοκλήρωση των δύο Λεξικών είναι τελείως άνισος, εις βάρος του Μεσαιωνικού Λεξικού, και μόνον η προοπτική ολοκλήρωσης του ηλεκτρονικού λημματολογίου του Ιστορικού Λεξικού, που έχει ήδη αρχίσει και προχωρεί ικανοποιητικά, δημιουργεί τις προϋποθέσεις υλοποίησης της αμφίδρομης αυτής βοήθειας κατά τη διαδικασία σύνταξης του υπόλοιπου τμήματος του αναλυτικού Λεξικού αλλά και της Επιτομής του.
Ακριβώς επειδή το προς σύνταξη υλικό του Ιστορικού Λεξικού είναι καταγραφή προφορικού λόγου, ενέχει την αβεβαιότητα που προκαλεί η έλλειψη της γραπτής πηγής.3 Αυτή την αβεβαιότητα αίρει το Μεσαιωνικό Λεξικό, επιβεβαιώνοντας τη μεσαιωνική παράδοση ιδιωματικού τύπου, ως προς τη μορφή ή/και ως προς τη σημασία, σε πάρα πολλές περιπτώσεις λημμάτων του Ιστορικού Λεξικού. Επιπλέον, η αναφορά της διατήρησης του μεσαιωνικού τύπου σε νεοελληνικό ιδίωμα ή διάλεκτο δεν αποτελεί μόνο μαρτυρία της ιστορικότητας του αντίστοιχου νεοελληνικού ιδιωματικού τύπου, αλλά αποτελεί και αντίστροφα επιβεβαίωση της διαλεκτικής πολυμορφίας αυτού του ίδιου του μεσαιωνικού λήμματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Επιτομή συστηματικά αναφέρεται στο Ιστορικό Λεξικό, όταν μεσαιωνικοί τύποι μαρτυρούνται σε νεοελληνικά ιδιώματα, συμπληρώνοντας έτσι το αναλυτικό Λεξικό, όσον αφορά τους τόμους αυτούς που προηγήθηκαν της εκδόσεως των αντιστοίχων γραμμάτων του Ιστορικού Λεξικού (βλ. π.χ. λήμματα γνώθω, γνωρίζω, δαύκος κ.λπ.). Γενικότερα, γίνεται συστηματική προσπάθεια να ερευνηθεί η πιθανή μαρτυρία του μεσαιωνικού τύπου σε νεοελληνικά ιδιώματα και διαλέκτους, μέσα στο πλαίσιο της δυνατότητας που παρέχει το γλωσσικό υλικό σχετικών μελετών, γλωσσαρίων και λεξικών. Η παράθεση τόσο εκτενούς βιβλιογραφίας είναι ενδεικτική της προσπάθειας αυτής.
Αναδεικνύεται η διαστρωμάτωση
Από την άποψη, λοιπόν, αυτή η συμβολή τόσο του αναλυτικού Λεξικού όσο και της Επιτομής του με τα συμπληρωματικά στοιχεία που προσφέρει, είναι σημαντική στην ανάδειξη όχι απλώς της συνάφειας της Μεσαιωνικής και της Νέας Ελληνικής, αλλά κυρίως ότι η μία είναι άμεση συνέχεια της άλλης. Επιπλέον, με το συγκερασμό γλωσσικών στοιχείων διαφορετικών περιόδων διαρρηγνύονται συμβατικές χρονικές οριοθετήσεις της γλωσσικής μας ιστορίας και αναδεικνύεται η διαλεκτική διαστρωμάτωση της γλώσσας μας σε μια συνεχή εξελικτική πορεία.
Εκτός του στενού πλαισίου της λεξικογραφίας, πρέπει να υπογραμμιστεί ιδιαίτερα και η συμβολή της Επιτομής στην Εκπαίδευση. Η ολοκληρωμένη μορφή των συνταγμένων λημμάτων της Επιτομής, χωρίς παραπεμπτικά προσθηκών κ.λπ., καθώς και η σύντμηση των περιεχομένων των λημμάτων του αναλυτικού Λεξικού, χωρίς όμως παραλείψεις βασικών και απαραίτητων πληροφοριών, καθιστούν την Επιτομή χρήσιμο και εύχρηστο εργαλείο γλωσσικής διδασκαλίας. Με την επιτυχή έκβαση του σημαντικού εγχειρήματος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας4 να δημιουργήσει ηλεκτρονική βάση λεξικογραφικών δεδομένων προσβάσιμη μέσω Διαδικτύου στα σχολεία όλης της επικράτειας, η Επιτομή, η οποία συμπεριλήφθηκε στην υπολογιστική λεξικογραφία, έγινε και ηλεκτρονικά προσιτή. Ανοίγεται έτσι ευρύτατο πεδίο εφαρμογών στη διδασκαλία της Γλώσσας, σε συνδυασμό με τις πολλαπλές αλλά και πολυσήμαντες δυνατότητες που δίνει σήμερα η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ο εκπαιδευτικός, όχι μόνο βάσει συγκεκριμένων υποδειγματικών ασκήσεων, αλλά αφήνοντας ελεύθερους τους μαθητές του να ανατρέξουν μέσω του Διαδικτύου στη βάση λεξικογραφικών δεδομένων, μπορεί να τους δώσει εργασίες συγκρότησης λεξιλογικών πεδίων, συσχετισμού νεοελληνικών λέξεων με μαρτυρούμενες μεσαιωνικές λέξεις, συσχέτισης μεσαιωνικών τύπων με τοπικές νεοελληνικές ιδιωματικές λέξεις με εντοπισμό των κοινών στοιχείων τους ή των διαφορών τους είτε στη μορφή είτε/ και στη σημασία, καταγραφής της εξελικτικής πορείας συγκεκριμένων λέξεων από σημασιολογικής και μορφολογικής πλευράς, σύγκρισης των μορφολογικών διαφοροποιήσεων ενός λήμματος, λεξικογραφικής προσέγγισης κειμένων της μεσαιωνικής δημώδους Γραμματείας κ.λπ.
Συμπερασματικά, πιστεύω ότι η δυνατότητα εκμετάλλευσης της βάσης των λεξικογραφικών δεδομένων του ηλεκτρονικού κόμβου του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας είναι πολύ μεγάλη, όχι μόνο για ερευνητικούς, αλλά και για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Πρέπει να θεωρείται σταθμός για την ελληνική λεξικογραφία, όταν ολοκληρωθεί η έκδοση του αναλυτικού Λεξικού και της Επιτομής του σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή. Πολύ σημαντικό δε στοιχείο και ευοίωνο είναι, κατά τη γνώμη μου, ότι ο προγραμματισμός για την ολοκλήρωσή τους, όπως διατυπώνεται στην Εισαγωγή της Επιτομής, είναι βραχυπρόθεσμος και συγκεκριμένος. Πιστεύω ότι αυτή η αισιόδοξη προοπτική είναι μικρό αντιχάρισμα στο μεγάλο οραματιστή και δημιουργό του Μεσαιωνικού Λεξικού, καθηγητή Εμμ. Κριαρά.
1. Στον ΙΓ τόμο του αναλυτικού Λεξικού συνοψίζονται οι παραπομπές των σχετικών βιβλιοκρισιών και παρουσιάσεων που έχουν δημοσιευτεί μέχρι της εκδόσεως του τόμου αυτού.
2. Βλ. σχετικά τα αναφερόμενα από τον καθηγητή Εμμ. Κριαρά στα προλεγόμενα των εκδοθέντων τόμων του αναλυτικού Λεξικού.
3. Με αυτή την έννοια αντιλαμβάνομαι τη φράση της Εισαγωγής της Επιτομής, σ. 12 «είναι όμως απαραίτητο οι χρήστες του Λεξικού να επανελέγχουν πληροφορίες αντλημένες από το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας».
4. Η ηλεκτρονική πρόσβαση στην Επιτομή γίνεται στη διεύθυνση http://www. komvos. edu.gr.
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΑΣΕΑ-ΜΠΕΖΑΝΤΑΚΟΥ
δ.φ. γλωσσολόγος- ερευνήτρια Ακαδημίας Αθηνών
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/01/2002
Ένα διαφορετικό λεξικό, που η επιστημονική κοινότητα το γνωρίζει έστω και από τους τίτλους, είναι το μεγάλο έργο που άρχισε ο Εμμανουήλ Κριαράς πριν από πολλές δεκαετίες και το έδωσε στη δημοσιότητα με τον Α τόμο του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669, Θεσσαλονίκη, 1969. Ο ακούραστος ερευνητής και οι συνεργάτες του ολοκλήρωσαν 14 τόμους ως το 1997 (Α - παραθήκη). Το Λεξικό παραχωρήθηκε για τη συνέχισή του στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Η ολοκλήρωσή του προβλέπεται με την έκδοση άλλων πέντε τόμων (15-19) που θα καλύψουν τα γράμματα Π-Ω, με την επεξεργασία του ήδη αποδελτιωμένου και την προσθήκη νέου γλωσσικού υλικού.
Ουτοπικός είχε θεωρηθεί ο οραματισμός, με δυσκολίες πολλές έγινε η έναρξη. Με λίγους, όχι μόνιμους, συνεργάτες, πενιχρά οικονομικά, χωρίς σύγχρονο εξοπλισμό, με πολλές θυσίες (και σε δύσκολους καιρούς διωγμών και απολύσεων) προχώρησε το έργο. Ένα μικρό «θαύμα» η αντοχή του Κριαρά και μια μικρή έκπληξη η έκδοση του κάθε τόμου. Το έργο, εξαντλητικό, καλύπτει μια μεγάλη περίοδο των γραμμάτων μας 500 και πλέον χρόνων και έναν λόγο δημώδη, τον περιφρονημένο από τους λογίους έως πρόσφατα. Ας είναι, το πρωτοποριακό εγχείρημα θα ολοκληρωθεί σύντομα.
Μόνο όσοι είχαν τη χαρά να συμβουλευθούν έστω και ένα λήμμα από το Λεξικό αυτό του Κριαρά είναι σε θέση να αντιληφθούν πόσα κείμενα διαβάστηκαν και αποδελτιώθηκαν, πόσο λεπτομερής καταγραφή και επεξεργασία τύπων και εκφράσεων έγινε ώσπου να ετοιμαστεί το ένα αυτό λήμμα, με την τυπολογία, τη σημασιολογία, τα πολλά παραδείγματα και τις παραπομπές. Τυχεροί οι λίγοι που το έχουν στη βιβλιοθήκη τους. Στους πολλούς, όμως, ένα μεγάλο πολύτομο λεπτομερές λεξικό για τη μελέτη των παλαιότερων έργων της φιλολογίας μας δεν είναι πάντα προσιτό.
Την ανάγκη να υπάρξει ένα συνοπτικό λεξικό που δεν προδίδει τις αρχές του μεγάλου, αλλά το κάνει πλέον προσιτό στους πολλούς, την είχαν συζητήσει παλαιότερα οι νέοι εκδότες του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας με τον καθηγητή Κριαρά και στη συνέχεια προχώρησαν στη σύνταξή του.
Το νέο λεξικό, η Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας του Εμμανουήλ Κριαρά, καλύπτει συνοπτικά τους εννέα περίπου πρώτους τόμους του μεγάλου, τα λήμματα Α-Κ, σε 535 πυκνοτυπωμένες σελίδες. Η τυπολογία, χωρίς παραθέματα και παραπομπές, είναι συντομευμένη: π.χ., σελ. 77, η κοινή λέξη ακολουθώ: ακλουθώ, ακολοθώ, ακουλουθώ, κλουθώ, κουλουθώ. Οι σημασιολογικές αποχρώσεις (1 α, β, 2 α, β, 3 α, β, 4, 5, 6, 7, α, β, 8, 9, 10, 11) δίνονται με λίγα παραθέματα και παραπομπές και ακολουθεί η ετυμολογική διερεύνηση. Στις πιο σπάνιες λέξεις αρκούν εντελώς συνοπτικές αναγραφές (π.χ., σελ. 79, ακραλαφρώνω, ακραναπαύω).
Στην Εισαγωγή ενημερώνεται ο αναγνώστης για τις αρχές στις οποίες στηρίζονται οι επιλογές της νέας αυτής έκδοσης. Εκτός από τη συνοπτικότητα, παρεμβαίνουν οι εκδότες με μικρές αλλαγές και διορθώσεις, οι οποίες όμως δεν δηλώνονται «in loco» (βλέπω, π.χ., πρόχειρα: κόκκαλο - κόκαλο στην Επιτομή). Για τη γενικότερη θεώρηση της απλοποίησης γραφών και εκφράσεων θα μιλήσουν οι ειδικότεροι, προσωπικά θα είχα κάποιες διαφορετικές απόψεις αλλά αυτό δεν αφορά την αξία του νέου λεξικού.
Ο πολύτιμος Α τόμος είναι μια πραγματικότητα. Μπορούν να τον κρατούν στα χέρια τους όχι μόνο οι ειδικοί. Πολύ σωστά το υπουργείο Παιδείας έγινε συνεκδότης της Επιτομής, με σκοπό να την εισαγάγει στο σχολείο και πολύ σωστά χρησιμοποιήθηκε η σύγχρονη τεχνολογία με τη βάση δεδομένων και τον ηλεκτρονικό κόμβο «για την επιμόρφωση των διδασκόντων τα γλωσσικά μαθήματα στο Λύκειο», του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, που κάνουν το έργο πολλαπλά εύχρηστο.
Έλειπε από την εκπαιδευτική πράξη το λεξικό της παλαιότερης γραμματείας μας, όπως λείπουν ακόμη εν πολλοίς και οι επιλογές των σχετικών κειμένων στα διδακτικά εγχειρίδια. Περιμένουμε από το υπουργείο Παιδείας να εκμεταλλευθεί κατάλληλα το νέο βοήθημα για το σχολείο και την εκπαίδευση καθηγητών και μαθητών.
Αξίζει να επαινεθεί το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας για την απόφασή του να προχωρήσει στο σημαντικό αυτό εγχείρημα, αξίζει να επισημανθεί η θετική συμβολή του καθηγητή Ι. Ν. Καζάζη, αναπληρωτή προέδρου του ΚΕΓ και διευθυντή του Τμήματος Λεξικογραφίας, που επόπτευσε όλη την εργασία. Πολλοί οι πολύτιμοι συνεργάτες, αλλά πρώτος και ξεχωριστός ο Τ. Α. Καραναστάσης, ακάματος συνεργάτης του Κριαρά, που είναι η ψυχή του μεγάλου Λεξικού αλλά και ο έμπειρος εργάτης και «εργοδηγός» της Επιτομής.
Με την Επιτομή δεν έχουμε ένα ακόμη λεξικό. Εχουμε το κατ εξοχήν χρηστικό λεξικό για την παλαιότερη γραμματεία μας, ένα εργαλείο για τους ερευνητές, για τους εκπαιδευτικούς, για τους φιλομαθείς, Ελληνες και «φιλέλληνες».
Ελένη Κακουλίδη-Πάνου
ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-12-2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Είναι περιττό, νομίζω, να επιχειρήσει σήμερα κανείς να υπογραμμίσει την αξία και γενικότερα τη συμβολή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 (ακολούθως θα αναφέρεται ως αναλυτικό Λεξικό σε αντιδιαστολή με την Επιτομή του) του Εμμανουήλ Κριαρά στη μελέτη όχι μόνο της μεσαιωνικής, αλλά και ολόκληρης της ελληνικής γλώσσας.1 Είναι αρκετή η υπόμνηση απλώς και μόνο του εκπληκτικά μεγάλου αριθμού των μελετητών που έχουν ανατρέξει και παραπέμψει στα λήμματα του Λεξικού, για να συνειδητοποιήσει κανείς όχι μόνο τη χρησιμότητα του συγκεκριμένου λεξικογραφικού έργου, αλλά κυρίως τη μεγάλη επιστημονική αλήθεια που μέσω αυτού αναμφισβήτητα πιστοποιείται και που αφορά το ρόλο-κλειδί που παίζει η μεσαιωνική γλώσσα στη θεώρηση και έρευνα του ελληνικού λόγου στην αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η αξία του έργου, λοιπόν, είναι δεδομένη και η αναγκαιότητα ολοκληρώσεώς του αμετάκλητη.
Θα ήθελα, όμως, να επισημάνω ότι το πολύτομο αυτό Λεξικό, μέχρι τώρα 14 τόμοι (έως το λήμμα παραθήκη), συμπεριλαμβανομένου του 13ου τόμου με την εκτενή βιβλιογραφία και το ευρετήριο των προσθηκών των καταχωρισμένων στους δώδεκα τόμους, απευθύνεται βασικά στον ερευνητή ως γραμματειακό-λεξικογραφικό έργο και σαφώς δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί χρηστικό λεξικό για συγκεκριμένες εφαρμογές, λ.χ. στο πλαίσιο της Εκπαίδευσης. Σε αυτό το σημείο, λοιπόν, της χρηστικότητας, θα έλεγα, η εμφάνιση της Επιτομής του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 (ακολούθως θα αναφέρεται απλώς Επιτομή) είναι η καταλληλότερη λύση. Ο Α τόμος εκδόθηκε πρόσφατα (τέλος του 2001) στη Θεσσαλονίκη από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, με διευθυντή του έργου τον καθηγητή Ι.Ν. Καζάζη και ομάδα ερευνητών και συντακτών με αρχισυντάκτη τον Τάσο Α. Καραναστάση και καλύπτει τα λήμματα από Α-Κ, δηλαδή το υλικό των εννέα περίπου τόμων του αναλυτικού Λεξικού τού Εμμ. Κριαρά.
Τα βασικά χαρακτηριστικά της Επιτομής μπορούν να επισημανθούν εν συντομία ακολούθως. Κατ αρχάς ο ρόλος της Επιτομής δεν είναι να υποκαταστήσει το αναλυτικό Λεξικό. Πρόκειται για επίτμηση του αναλυτικού Λεξικού, του οποίου οι φιλολογικές και λεξικογραφικές αρχές είναι σεβαστές από τους συντάκτες της Επιτομής, αλλά εφαρμόζονται μέσα σε αυστηρότερα πλαίσια λεξικογραφικής οικονομίας και κανονικότητας. Εχοντας, δηλαδή, το προνόμιο της σφαιρικής θεωρήσεως ολοκλήρου του προς σύνταξιν υλικού τους -προνόμιο που δεν υπάρχει στο αναλυτικό Λεξικό, του οποίου η σύνταξη συνεχίζεται- οι συντάκτες της Επιτομής μπορούν να εφαρμόσουν με κανονικότητα και συστηματικότητα τις αρχές του αναλυτικού Λεξικού βάσει των τελικών τους αναθεωρήσεων, πολλές των οποίων, ας σημειωθεί, υπήρξαν πολύ σημαντικές και επέφεραν σημαντικές αλλαγές στη διαδικασία σύνταξης του αναλυτικού Λεξικού.2 Εξάλλου, θα ήταν αδύνατον και αντιεπιστημονικό το αναλυτικό Λεξικό, κατά την τριακονταπενταετή περίπου διάρκεια της σύνταξης των 14 τόμων του, να μην ήταν επιδεκτικό αναθεωρήσεων ορισμένων φιλολογικών και λεξικογραφικών του αρχών, αν ληφθεί υπόψη τόσο η δυνατότητα βιβλιογραφικού εμπλουτισμού αναφορικά με τις πηγές (νέες εκδόσεις, μελέτες κ.λπ.) όσο και οι δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογική εξέλιξη (Η/Υ κ.λπ.). Ετσι, με αυτή τη έννοια η Επιτομή, θα λέγαμε, υπερτερεί του αναλυτικού Λεξικού σε εφαρμογή συστηματικής και ομοιογενούς συντακτικής διαδικασίας.
Αναθεώρηση λημμάτων
Παράλληλα, είναι πλεονέκτημα για την Επιτομή το ότι οι συντάκτες της προβαίνουν σε αναθεώρηση, ακόμη και σε διαφοροποίηση ορισμένων σημείων συνταγμένων λημμάτων του αναλυτικού Λεξικού, λαμβάνοντας υπόψη τους νεότερες φιλολογικές ή λεξικογραφικές σχετικές μελέτες. Μια σύγκριση λημμάτων του αναλυτικού Λεξικού με τα αντίστοιχα της Επιτομής καθώς και οι αναφερόμενες νεότερες εκδόσεις κειμένων και μελέτες στους βιβλιογραφικούς πίνακες αλλά και στα συνταγμένα λήμματα της Επιτομής καταδεικνύουν όχι μόνο τις προσθήκες και τις αναθεωρήσεις που γίνονται, αλλά επιπλέον προσδιορίζουν και το θεωρητικό λεξικογραφικό πλαίσιο εντός του οποίου συντάχτηκε η Επιτομή. Έτσι, από αυτή την άποψη η Επιτομή αποκτά και ρόλο κάποιου συμπληρώματος του αναλυτικού Λεξικού και όχι απλής επίτιμησης αυτού. Ιδιαίτερα στο σημασιολογικό τμήμα σημειώνω τις αναθεωρήσεις του σημηματικού πλέγματος του περιεχομένου ορισμένων λημμάτων όπως συντάσσονται στην Επιτομή, που γίνονται με σύγχρονη λεξικογραφική άποψη σε πλαίσια αυστηρότερης οικονομίας. Σε σύγκριση με το αναλυτικό Λεξικό, ενδεικτικά αναφέρω μερικά παραδείγματα διαφοροποίησης της Επιτομής, όπως π.χ. αναδιάρθρωση του περιεχομένου λημμάτων, με διαφορετική δηλαδή κατηγοριοποίηση των σημασιών, με διάκριση μτβ. και αμτβ. σημασίας, π.χ. αντάμα, απαντήχνω, εγκαλώ, τη συμπλήρωση με νεότερες ή περισσότερο διασαφητικές ετυμολογήσεις ή και την υποστήριξη συγκεκριμένης ετυμολογικής άποψης, π.χ. Αμπρουτσάνος, ανάρα, απακουμπώ, απαληθινός, απαλαρέα, δαγάλος, δάος, δαρμός, την προσθήκη λήμματος, π.χ. απαλλάσσομαι, κ.λπ.
Όπως σημειώνεται και στην Εισαγωγή της Επιτομής με τους μέχρι τώρα 14 τόμους του αναλυτικού Λεξικού του Εμμ. Κριαρά έχει πλέον αποκαλυφθεί σαφώς η βαθιά διαστρωμάτωση της μεσαιωνικής γλώσσας. Αναμφισβήτητα, υπάρχει πλέον η δυνατότητα της εύκολης λεξικογραφικής πρόβασης στο αινιγματικό και δυσπρόσιτο πεδίο έρευνας της δημώδους μεσαιωνικής γραμματείας.
Συσχετισμός δύο αρχείων
Στο σημείο αυτό, και λόγω της μακρόχρονης ενασχόλησής μου με τη νεοελληνική διαλεκτολογία, θα ήθελα να σταθώ κυρίως στη συμβολή του αναλυτικού Λεξικού, αλλά και της Επιτομής του, στην περιγραφή και στη λεξικογράφηση των νεοελληνικών ιδιωμάτων και διαλέκτων. Είναι ευνόητος ο στενός συσχετισμός των δύο αρχείων του γλωσσικού υλικού που αποτελούν το αντικείμενο έρευνας των δύο μεγάλων έργων, του Μεσαιωνικού Λεξικού του Εμμ. Κριαρά και του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, που καλύπτουν λεξικογραφικά δύο σημαντικές περιόδους και φάσεις της δημώδους μορφής της ελληνικής γλώσσας, από το 1100 μ.Χ. μέχρι σήμερα. Μάλιστα, δεδομένης της συμβατικής διάκρισης και οριοθέτησης της γλωσσικής μας ιστορίας σε περιόδους, ο συσχετισμός των δύο λεξικών είναι τόσο στενός, ώστε τα αρχεία τους εύλογα μπορούν να θεωρηθούν συγκοινωνούντα δοχεία, όσον αφορά τουλάχιστον την πιστοποίηση της ιστορικότητας του προς σύνταξη γλωσσικού υλικού. Η συσχέτισή τους έγκειται στο ότι το ένα αρχείο, αυτό του Μεσαιωνικού Λεξικού του Εμμ. Κριαρά, αποτελεί δείγμα της εξελικτικής πορείας της προφορικής παράδοσης της ελληνικής γλώσσας, έτσι όπως κορυφώνεται με τη χρήση της ως γραφομένης γλώσσας της λογοτεχνίας (από το 12ο αιώνα και μετά), ενώ το άλλο αρχείο, αυτό του Ιστορικού Λεξικού, αποτελεί δείγμα αυτής της ίδιας αδιάσπαστης προφορικής παράδοσης, μορφοποιημένης πλέον στη σημερινή κοινή νεοελληνική, συμπεριλαμβανομένης και της διαλεκτικής της πολυμορφίας. Μιλάμε για εξελικτική πορεία και για ολοκλήρωση, έννοιες δηλαδή που προϋποθέτουν συνθεώρηση του αντικειμένου έρευνας. Η άποψη αυτή, πιστεύω, υποστηρίζει αναντίρρητα την αμφίδρομη σχέση και βοήθεια των δύο Λεξικών μεταξύ τους. Βεβαίως, ο χρόνος, που αναλογικά προβλέπεται για την ολοκλήρωση των δύο Λεξικών είναι τελείως άνισος, εις βάρος του Μεσαιωνικού Λεξικού, και μόνον η προοπτική ολοκλήρωσης του ηλεκτρονικού λημματολογίου του Ιστορικού Λεξικού, που έχει ήδη αρχίσει και προχωρεί ικανοποιητικά, δημιουργεί τις προϋποθέσεις υλοποίησης της αμφίδρομης αυτής βοήθειας κατά τη διαδικασία σύνταξης του υπόλοιπου τμήματος του αναλυτικού Λεξικού αλλά και της Επιτομής του.
Ακριβώς επειδή το προς σύνταξη υλικό του Ιστορικού Λεξικού είναι καταγραφή προφορικού λόγου, ενέχει την αβεβαιότητα που προκαλεί η έλλειψη της γραπτής πηγής.3 Αυτή την αβεβαιότητα αίρει το Μεσαιωνικό Λεξικό, επιβεβαιώνοντας τη μεσαιωνική παράδοση ιδιωματικού τύπου, ως προς τη μορφή ή/και ως προς τη σημασία, σε πάρα πολλές περιπτώσεις λημμάτων του Ιστορικού Λεξικού. Επιπλέον, η αναφορά της διατήρησης του μεσαιωνικού τύπου σε νεοελληνικό ιδίωμα ή διάλεκτο δεν αποτελεί μόνο μαρτυρία της ιστορικότητας του αντίστοιχου νεοελληνικού ιδιωματικού τύπου, αλλά αποτελεί και αντίστροφα επιβεβαίωση της διαλεκτικής πολυμορφίας αυτού του ίδιου του μεσαιωνικού λήμματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Επιτομή συστηματικά αναφέρεται στο Ιστορικό Λεξικό, όταν μεσαιωνικοί τύποι μαρτυρούνται σε νεοελληνικά ιδιώματα, συμπληρώνοντας έτσι το αναλυτικό Λεξικό, όσον αφορά τους τόμους αυτούς που προηγήθηκαν της εκδόσεως των αντιστοίχων γραμμάτων του Ιστορικού Λεξικού (βλ. π.χ. λήμματα γνώθω, γνωρίζω, δαύκος κ.λπ.). Γενικότερα, γίνεται συστηματική προσπάθεια να ερευνηθεί η πιθανή μαρτυρία του μεσαιωνικού τύπου σε νεοελληνικά ιδιώματα και διαλέκτους, μέσα στο πλαίσιο της δυνατότητας που παρέχει το γλωσσικό υλικό σχετικών μελετών, γλωσσαρίων και λεξικών. Η παράθεση τόσο εκτενούς βιβλιογραφίας είναι ενδεικτική της προσπάθειας αυτής.
Αναδεικνύεται η διαστρωμάτωση
Από την άποψη, λοιπόν, αυτή η συμβολή τόσο του αναλυτικού Λεξικού όσο και της Επιτομής του με τα συμπληρωματικά στοιχεία που προσφέρει, είναι σημαντική στην ανάδειξη όχι απλώς της συνάφειας της Μεσαιωνικής και της Νέας Ελληνικής, αλλά κυρίως ότι η μία είναι άμεση συνέχεια της άλλης. Επιπλέον, με το συγκερασμό γλωσσικών στοιχείων διαφορετικών περιόδων διαρρηγνύονται συμβατικές χρονικές οριοθετήσεις της γλωσσικής μας ιστορίας και αναδεικνύεται η διαλεκτική διαστρωμάτωση της γλώσσας μας σε μια συνεχή εξελικτική πορεία.
Εκτός του στενού πλαισίου της λεξικογραφίας, πρέπει να υπογραμμιστεί ιδιαίτερα και η συμβολή της Επιτομής στην Εκπαίδευση. Η ολοκληρωμένη μορφή των συνταγμένων λημμάτων της Επιτομής, χωρίς παραπεμπτικά προσθηκών κ.λπ., καθώς και η σύντμηση των περιεχομένων των λημμάτων του αναλυτικού Λεξικού, χωρίς όμως παραλείψεις βασικών και απαραίτητων πληροφοριών, καθιστούν την Επιτομή χρήσιμο και εύχρηστο εργαλείο γλωσσικής διδασκαλίας. Με την επιτυχή έκβαση του σημαντικού εγχειρήματος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας4 να δημιουργήσει ηλεκτρονική βάση λεξικογραφικών δεδομένων προσβάσιμη μέσω Διαδικτύου στα σχολεία όλης της επικράτειας, η Επιτομή, η οποία συμπεριλήφθηκε στην υπολογιστική λεξικογραφία, έγινε και ηλεκτρονικά προσιτή. Ανοίγεται έτσι ευρύτατο πεδίο εφαρμογών στη διδασκαλία της Γλώσσας, σε συνδυασμό με τις πολλαπλές αλλά και πολυσήμαντες δυνατότητες που δίνει σήμερα η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ο εκπαιδευτικός, όχι μόνο βάσει συγκεκριμένων υποδειγματικών ασκήσεων, αλλά αφήνοντας ελεύθερους τους μαθητές του να ανατρέξουν μέσω του Διαδικτύου στη βάση λεξικογραφικών δεδομένων, μπορεί να τους δώσει εργασίες συγκρότησης λεξιλογικών πεδίων, συσχετισμού νεοελληνικών λέξεων με μαρτυρούμενες μεσαιωνικές λέξεις, συσχέτισης μεσαιωνικών τύπων με τοπικές νεοελληνικές ιδιωματικές λέξεις με εντοπισμό των κοινών στοιχείων τους ή των διαφορών τους είτε στη μορφή είτε/ και στη σημασία, καταγραφής της εξελικτικής πορείας συγκεκριμένων λέξεων από σημασιολογικής και μορφολογικής πλευράς, σύγκρισης των μορφολογικών διαφοροποιήσεων ενός λήμματος, λεξικογραφικής προσέγγισης κειμένων της μεσαιωνικής δημώδους Γραμματείας κ.λπ.
Συμπερασματικά, πιστεύω ότι η δυνατότητα εκμετάλλευσης της βάσης των λεξικογραφικών δεδομένων του ηλεκτρονικού κόμβου του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας είναι πολύ μεγάλη, όχι μόνο για ερευνητικούς, αλλά και για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Πρέπει να θεωρείται σταθμός για την ελληνική λεξικογραφία, όταν ολοκληρωθεί η έκδοση του αναλυτικού Λεξικού και της Επιτομής του σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή. Πολύ σημαντικό δε στοιχείο και ευοίωνο είναι, κατά τη γνώμη μου, ότι ο προγραμματισμός για την ολοκλήρωσή τους, όπως διατυπώνεται στην Εισαγωγή της Επιτομής, είναι βραχυπρόθεσμος και συγκεκριμένος. Πιστεύω ότι αυτή η αισιόδοξη προοπτική είναι μικρό αντιχάρισμα στο μεγάλο οραματιστή και δημιουργό του Μεσαιωνικού Λεξικού, καθηγητή Εμμ. Κριαρά.
1. Στον ΙΓ τόμο του αναλυτικού Λεξικού συνοψίζονται οι παραπομπές των σχετικών βιβλιοκρισιών και παρουσιάσεων που έχουν δημοσιευτεί μέχρι της εκδόσεως του τόμου αυτού.
2. Βλ. σχετικά τα αναφερόμενα από τον καθηγητή Εμμ. Κριαρά στα προλεγόμενα των εκδοθέντων τόμων του αναλυτικού Λεξικού.
3. Με αυτή την έννοια αντιλαμβάνομαι τη φράση της Εισαγωγής της Επιτομής, σ. 12 «είναι όμως απαραίτητο οι χρήστες του Λεξικού να επανελέγχουν πληροφορίες αντλημένες από το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας».
4. Η ηλεκτρονική πρόσβαση στην Επιτομή γίνεται στη διεύθυνση http://www. komvos. edu.gr.
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΑΣΕΑ-ΜΠΕΖΑΝΤΑΚΟΥ
δ.φ. γλωσσολόγος- ερευνήτρια Ακαδημίας Αθηνών
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/01/2002
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
