Μιχαήλ Μπακούνιν

Μέσα από την έκθεση της ζωής, της σκέψης και της δράσης του Μπακούνιν καθίσταται εμφανής η λειτουργία δύο λογικών. Η μία μπορεί να προσδιοριστεί γενικά ως καταστροφική-συνωμοτική και η άλλη ως ελευθεριακή-εποικοδομητική. Η πρώτη λογική παρουσιάζεται συνήθως από τους αναρχικούς ιστορικούς, θεωρητικούς, ακτιβιστές κ.λπ. ως κάτι το προ-αναρχικό ή ως ένα διάλειμμα που αφορά κυρίως τη διετή σχεδόν σχέση του με τον Νετσάγιεφ, και έτσι υποτονίζεται ή διαγράφεται. Αντιθέτως, άλλοι ιστορικοί και θεωρητικοί, που δεν είναι αναρχικοί, επικεντρώνοντας κυρίως στον πανκαταστροφισμό και υποτονίζοντας την ελευθεριακή-εποικοδομητική λογική, υποτιμούν και ακυρώνουν σοβαρές πτυχές της σκέψης του γύρω από την εργασία, την επιστήμη, το κληρονομικό δικαίωμα, το κράτος, τις τάξεις, τον εθνικισμό, την ομοσπονδιοποίηση, την ολοκληρωμένη εκπαίδευση κ.λπ. ...

Τώρα, όσον αφορά τον Μπακούνιν, η προσωπική άποψή μας είναι ότι δεν βίωνε αυτές τις δύο λογικές ως ασύμβατες. Εθισμένος για πολλά χρόνια στο συνωμοτισμό και τις μυστικές εταιρίες (πραγματικές ή φανταστικές), έρχεται σε επαφή, κυρίως από το 1867 (Συνασπισμός της Ειρήνης και της Ελευθερίας) και από το 1868 (Διεθνής Ένωση των Εργαζομένων), με τον ήδη διανοιγμένο κυρίως από το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση κόσμο της δημόσιας αμφισβήτησης και πάλης, έναν κόσμο εν συνεχεί διευρύνσει μέσα από το ιστορικό πράττειν των πιο προωθημένων τμημάτων των τεχνιτών και του προλεταριάτου της Ευρώπης. Ακριβώς σε επαφή με αυτό τον κόσμο της εργασίας και της δημόσιας κριτικής και σύγκρουσης, ο Μπακούνιν δημιουργεί και συνθέτει ό,τι καλύτερο έχει δημιουργήσει θεωρητικά και πρακτικά. Ωστόσο, όσο και αν αυτός ο κόσμος τν εντυπωσίασε και τον ερέθισε, δεν του πήγαινε, δεν του ταίριαζε. ...

Θεωρώντας από πολύ νέος τον εαυτό του ως σωτήρα της ανθρωπότητας, διαισθανόταν ότι δεν του ταίριαζαν οι συλλογικές και δημόσιες διαδικασίες. Αυτή η επαναστατική σωτηριολογία τον έκανε να μη βλέπει καμία ασυμβατότητα μεταξύ των δύο εν λόγω λογικών. Πίστευε (μολονότι δημοσίως δήλωνε άλλα) μάλιστα ότι η επανάσταση και η αλλαγή της κοινωνίας θα μπορούσαν να ευοδωθουν μόνον εάν εκ των προτέρων είχε συγκροτηθεί το δικό του ολοκληρωτικό μόρφωμα των επαναστατών-σωτήρων που θα κινούσε ουσιαστικά όλα τα νήματα.