Μυστική συμμετρία

Η συναρπαστική ιστορία της Σαμπρίνας Σπιλράιν, όπως προκύπτει από το ημερολόγιο και την αλληλογραφία της που μελέτησε σε βάθος ο Άλντο Καροτενούτο, αρχίζει το 1905 όταν φθάνει στην ψυχιατρική κλινική της Ζυρίχης με συμπτώματα σοβαρής ψυχικής διαταραχής.
Η νεαρή και όμορφη Ρωσοεβραία παρακολουθείται από τον ίδιο τον Γιουνγκ και χάρη στην πρωτοποριακή, για την εποχή, μέθοδο της ψυχανάλυσης τελικά θεραπεύεται. Η Σαμπίνα ερωτεύεται παράφορα τον Γιουνγκ, εκείνος ανταποκρίνεται αρχικά στα αισθήματά της, για να διαλύσει τελικά τη σχέση του μαζί της, κάτω από την απειλή ενός κοινωνικού σκανδάλου πρώτου μεγέθους. Η Σαμπίνα καταφεύγει τότε στον Φρόιντ, ο οποίος την παροτρύνει να ασχοληθεί ενεργά με την ψυχανάλυση, και με τη μεσολάβησή του γίνεται δεκτή ως μια από τις πρώτες γυναίκες-μέλη της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέννης.
Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση επιστρέφει και εγκαθίσταται οριστικά στην πατρίδα της, εργάζεται ως ψυχολόγος και επιχειρεί να διαδώσει τις ριζοσπαστικές ιδέες της ψυχανάλυσης. Με την επικράτηση του Στάλιν και την απαγόρευση της ψυχανάλυσης στη Ρωσία, τα ίχνη της χάνονται, για να αποκαλυφθεί πρόσφατα ότι εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στο Ροστόβ το 1942 μαζί με τις δυο της κόρες.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πολλά επιστημονικά έργα μπορεί κανείς να τα αναγνώσει ως συναρπαστικά μυθιστορήματα. Τα παραδείγματα περισσεύουν. Από τα γραπτά του Διόδωρου περί ονείρων, λόγου χάριν, μέχρι τη θεωρία του Δαρβίνου, και από τις σκέψεις του Μαρξ ή του Αϊνστάιν έως τις σύγχρονες περί Φυσικής και Αστρονομίας περί του Σύμπαντος του Χόκινγκ, ακόμα και ένας μη ειδικός ίσως είναι σε θέση να τις διεξέλθει ή και να τις απολαύσει ακόμα.

Εάν, μάλιστα, ορισμένα έργα από αυτά έχουν σύμφυτη τη μυθοπλασία ή ο συγγραφέας τους την ενσωματώνει για να κάνει τα παραδείγματά του πιο εναργή, τότε μιλάμε για μια μεικτή μορφή κειμένων, για ένα είδος αναγνωσμάτων που μας αναγκάζουν να αλληθωρίζουμε προς δύο κατευθύνσεις: τη θετική και τη φαντασιακή πλευρά των θεμάτων τους.

Μάλιστα, στη μεταμοντέρνα συνθήκη την οποία βιώνουμε, μαθαίνουμε οσημέραι να αντιμετωπίζουμε τα πράγματα με τις πιο κρυφές, υπόγειες συγγένειές τους. Αυτή η οπτική, βέβαια, δεν αποτελεί καινοτομία της σύγχρονης σκέψης, είναι παλαιότερη, αλλά σήμερα πλέον, μέσα στο μάγμα όπου αναδευόμαστε, είμαστε υποχρεωμένοι να τη δεχθούμε ως ισχυρή.

Οσον αφορά δε κάποιες περιοχές της επιστημονικής σκέψης, οι οποίες είναι εξ ορισμού πρόσφορες για προσεγγίσεις μικτές, το αντικείμενο μας προσφέρεται σαν μία αφήγηση, σαν ένα λογοτεχνικό κείμενο με ενοφθαλμισμένη σ αυτό την επιστημονική σκέψη, ή το αντίθετο.

Η ψυχανάλυση, ειδικά, που βασίζεται κυρίως στο λόγο και στην παρατήρηση ρευστών εσωτερικών μας φαινομένων, βάσει κλινικών περιπτώσεων, είναι φυσικό να συνδέεται άρρηκτα με τη μυθοπλασία, με την αναπαράσταση, την εξιστόρηση.

Ενα βιβλίο, λοιπόν, σαν το παρουσιαζόμενο, που αφορά, όπως προδίδει ο τίτλος του, ένα «επεισόδιο», μία πτυχή από την ιστορία της ψυχανάλυσης, προσφέρεται για την ανάγνωση που προαναφέρθηκε. Το κεντρικό πρόσωπο, η ηρωίδα, ούτως ειπείν, του έργου είναι η Ρωσοεβραία Σαμπίνα Σπιλράιν, αρχικά ασθενής του Γιουνγκ σε κλινική της Ζυρίχης το 1905, μετέπειτα ερωμένη του, ψυχαναλύτρια και συγγραφέας στο τέλος της ζωής της στη Ρωσία, όπου βρήκε τραγικό θάνατο στο Ροστόβ από τους Γερμανούς, το 1942, όπως μαρτυρούν νεότερες πηγές.

Η γυναίκα αυτή, η οποία σύμφωνα με μαρτυρίες των Γιουνγκ και Φρόιντ ήταν ένα εξαιρετικά προικισμένο άτομο, κατόρθωσε να ισορροπήσει επικίνδυνα μεταξύ των δύο μεγάλων ανδρών της ψυχανάλυσης, προσπαθώντας να παντρέψει σε ορισμένα σημεία τις θεωρίες τους και να φέρει κοντά τους άλλοτε φίλους. Ηταν, όπως απεδείχθη, μία όντως ισχυρή προσωπικότητα, η οποία ένιωσε να τη συνδέουν με τους τρομερούς αυτούς πόλους της «πιο σημαντικής ανακάλυψης του αιώνα που πέρασε», της ψυχανάλυσης δηλαδή, εκλεκτικές συγγένειες. Ο Φρόιντ, σημειώνεται από τους ειδικούς, εργάστηκε επάνω στη θεωρία του για την «ορμή του θανάτου» με βάση τις σχετικές παρατηρήσεις της Σπιλράιν.

Ο Γιουνγκ, από τους πρώτους σπουδαίους μαθητές του Φρόιντ, πατέρας της Αναλυτικής Ψυχολογίας, μυστικιστής, αποκρυφιστής και γενικά οπαδός της παραψυχολογίας, δεν κατόρθωσε να συμμερισθεί τις ορθολογιστικές εν πολλοίς απόψεις του δασκάλου και αποσκίρτησε. Οπως, μάλιστα, σημειώνει ο φανατικός μελετητής του Φρόιντ στα καθ ημάς Γιώργος Βαμβαλής στη μελέτη του «Ξαναδιαβάζοντας τον Φρόιντ», ο τελευταίος, τοποθετώντας κατά κάποιον τρόπο την ταφόπλακα στη σχέση του με τον Γιουνγκ, «διαπίστωσε σε μια μελέτη του από το 1920 ότι η ανάγκη των ανθρώπων για μυστικισμό είναι αξερίζωτη και ότι διαρκώς προσπαθεί να ξανακερδίσει το έδαφος που απέσπασε από το μυστικισμό η "ερμηνεία των ονείρων"...»

Το βιβλίο του ψυχαναλυτή, καθηγητή και συγγραφέα Αλντο Καροτενούτο (αλήθεια, γιατί η «Μέδουσα» δεν έβαλε βιογραφικό του στο βιβλίο;) που γεννήθηκε το 1933, έγινε η πρώτη ύλη για τη μάλλον περιγραφική ταινία του Ρομπέρτο Φαέντσα «Ψυχή και σώμα», που είδαμε πριν από λίγο καιρό.

Ο συγγραφέας, που χειρίστηκε πρώτος τα προ 20ετίας ανακαλυφθέντα στοιχεία περί Σπιλράιν (κάτι σαν το ημερολόγιο της Αννας Φρανκ, τηρουμένων των αναλογιών), δομεί το βιβλίο σε δύο βασικά μέρη: στο πρώτο περιλαμβάνει τις επιστολές της Σπ. προς το θεραπευτή/εραστή της Γιουνγκ καθώς και στον Φρόιντ, ενώ στο δεύτερο ο Καροτενούτο αναλύει την περίπτωση της ηρωίδας με έναν τρόπο επιστημονικό και λογοτεχνικό μαζί θα έλεγα, ισότιμα μοιρασμένο στο κείμενό του. Ο Καροτενούτο ξέρει καλά ότι ούτως ή άλλως η Ψυχανάλυση είναι μια επιστήμη γοητευτική, αφού ασχολείται με τον εσώτερο, ρευστό κόσμο μας, τον οποίο, όπως είπα, προσπαθεί να «αναπαραστήσει», άρα να χειρισθεί μέσω συμβόλων. Παίρνοντας, επιπλέον, ο συγγραφέας μας την ιστορία αυτού του πλάσματος που στάθηκε δίπλα στους δύο μέγιστους αυτούς «ποιητές», σύμφωνα με μία γνωστή έκφραση, ως αξιοπερίεργο και ως αξιοθαύμαστο ον, μας πρότεινε μια «μυθιστορηματική μελέτη», μπορώ να πω, χωρίς να αποστεί ούτε κατ ελάχιστον από την επιστημονική τεκμηρίωση του θέματός του.

Η «υπόθεση Σπιλράιν», πέρα από το «αστυνομικό» ενδιαφέρον της ως νεοενακαλυφθείσα, ικανή να αναψηλαφήσει πτυχές της σημαίνουσας εκείνης εποχής κατά την οποία ο άνθρωπος θεμελίωνε επιστημονικά και τον «άλλο του εαυτό», είναι γοητευτική γιατί μας συστήνει μια αξιόλογη συγγραφέα: η ηρωίδα χειρίζεται εξαιρετικά το λόγο για να βυθομετρηθεί και να αποταθεί στους δασκάλους της.

Η «αλήθεια» της είναι συναρπαστική και για τον αμύητο στα μυστικά της ψυχανάλυσης: αυτή η μικρή ασθενής με τα περίπλοκα ψυχικά προβλήματα, που τα παρατηρεί με το στοχαστικό βλέμμα του λογοτέχνη και την αναλυτικότητα του επιστήμονα, ζητώντας επιπλέον διέξοδο στη ζωή, ξετυλίγει τις εξομολογήσεις της τρυφερά όσο και σκληρά, δηκτικά και απελπισμένα, λυγμικά και ειρωνικά. Η αγχίνοιά της μένει κάποτε ανυπεράσπιστη από τη συνείδηση ενός κόσμου εκτεθειμένου στην τρέλα της ύπαρξης και επιζητεί καταφύγιο στο προσωρινό, ενώ γρήγορα ανακάμπτει και καταφεύγει στη βεβαιότητα του πνευματικού και αιώνιου. Οι παρατηρήσεις της δείχνουν ένα βλέμμα εξαιρετικά κινητικό, εν εγρηγόρσει, που ξέρει αν όχι να αποσπά πάντα το καίριο, τουλάχιστον να είναι «ερμητικά ανοιχτό», σύμφωνα με το παράδοξο του Σνίτσλερ.

Σε κάθε περίπτωση η Σπιλράιν από μικρή, όπως έλεγε χαρακτηριστικά η ίδια, προσπαθούσε να ανυψώσει την ψυχή της πάνω από το σώμα. Το θέμα είναι ότι ως δραματικό πρόσωπο εμπιστεύτηκε και τα δύο σε ένα άλλο ...δραματικό ον, τον Γιουνγκ, ο οποίος παράλληλα με τον Φρόιντ βίωνε τη δική του μεγάλη περιπέτεια.

Πρόσωπα πρωταγωνιστικά αυτοί οι τρεις μιας ακρογωνιαίας για όλους μας εποχής, κινούνται στη φαντασία μας ως πρωταρχικοί ήρωες έξω από τις σελίδες του βιβλίου, σε μία άλλη μυθοπλασία που έχει να κάνει με όνειρα, φαντάσματα, ονειρώξεις, απωθήσεις, ορμές. Σε ένα άλλο βιβλίο πάντα ανοιχτό.

Ο έμπειρος και πάντα δημιουργικός Αλέξης Εμμανουήλ χρησιμοποιεί κάποιες φράσεις τις οποίες νομίζω οι ειδικοί τις έχουν αποσαφηνίσει στη γλώσσα μας. Π.χ., όταν αναφέρει τη φράση «ένστικτο του θανάτου» μήπως θα έπρεπε να γράψει «ορμή του θανάτου» (από το γερμανικό frieb-ορμή); Η όταν μιλάει για «μετουσίωση», μήπως πρέπει να χρησιμοποιεί τη λέξη «εξιδανίκευση»; Δεν είμαι αρμόδιος, αλλά αναρωτιέμαι βάσει κάποιων πληροφοριών...



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/04/2004