Η καλή τρομοκράτισσα

Η Αλις και ο Τζάσπερ, σαραντάρηδες που έχουν ζήσει την περιθωριακή ζωή των μικρών πολιτικών ομάδων, καταλήγουν στα τέλη της δεκαετίας του '60 σ' ένα κατειλημμένο σπίτι.

Εκεί η Αλις, βετεράνος στις καταλήψεις και τα κοινόβια, θα ανασκουμπωθεί να οργανώσει την ομάδα που ζει στο σπίτι, καμιά δεκαριά ετερόκλητα άτομα. Όλοι μαζί αποφασίζουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον IRA, αλλά στο διπλανό σπίτι ζει ο μυστηριώδης σύντροφος Άντριου που προσπαθεί να τους στρατολογήσει στην KGB. Τρομοκράτες σε αναζήτηση της τρομοκρατίας που διαρκώς τους ξεφεύγει μέσα από τα χέρια, θα τοποθετήσουν τελικά μια βόμβα με αποτέλεσμα να σκοτωθούν μερικά άτομα.

"Τι αντίκτυπο θα έχει αυτό στην ισορροπία και το μέλλον της ομάδας;
Έξοχες σελίδες για το παραλήρημα και την έκσταση της πολιτικής συμμετοχής... Μια δραματική ανθρωπολογική εικονογράφηση της τρομοκρατίας." (La Republica)

"H Καλή Τρομοκράτισσα παρουσιάζει τις κοινές αστικές αξίες με ευστροφία, αγανάκτηση και αφηγηματική δεξιότητα έτσι που αφήνει ελάχιστα αριστερά ταμπού άθικτα... Ένα θρίλερ γραμμένο σαν κωμωδία ηθών." (Sunday Times)

Κριτική:

Γυναίκα για όλες τις δουλειές

Μια συνηθισμένη κατάσταση που οδηγείται στα άκρα

«Η καλή τρομοκράτισσα» -μυθιστόρημα γραμμένο το 1987- διατηρεί την επικαιρότητά του, όχι μόνο λόγω της πρόσφατης βράβευσης της συγγραφέως με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, αλλά κυρίως γιατί αποδεικνύει τη δύναμη του αφηγηματικού λόγου να διεισδύει και να εξερευνά περιοχές που ο δημοσιογραφικός και ο δοκιμιακός λόγος δεν είναι σε θέση να το κάνουν, προχωρώντας στην απόδοση της εσωτερικής ζωής, των κινήτρων, των συγκρούσεων αλλά και του ιστορικού των χαρακτήρων. Εν προκειμένω η Λέσινγκ συνθέτει το πορτρέτο της Αλις, μιας γυναίκας που βρίσκεται σχεδόν στο κατώφλι της μέσης ηλικίας, με συμπεριφορά και αντιδράσεις εφήβου, η οποία από επαναστάτρια καταλήγει να γίνει μέλος μιας οργάνωσης που επιδίδεται σε τρομοκρατικές ενέργειες, περιγράφοντας όλα τα στάδια, τις μεταβολές που υφίσταται η προσωπικότητά της μέσα στον χρόνο και τα γεγονότα εκείνα που την ώθησαν σε μια τέτοια επιλογή: οικογενειακές καταβολές, παιδικά χρόνια και κυρίως η σχέση με τη μητέρα της. Ακολουθώντας την ηρωίδα της, την αφήνει να εκφράσει την «οργή» της, να επιδείξει τις πολλαπλές ικανότητές της στην οργάνωση, στον συντονισμό και στη φροντίδα των άλλων, αλλά και την ανικανότητά της να «δει» και φροντίσει τον εαυτό της.

Η Λέσινγκ παίρνει μια συνηθισμένη κατάσταση και την οδηγεί στα άκρα, δίνοντάς μας ένα ρεαλιστικό κοντινό πλάνο μιας ομάδας από δυσαρεστημένα, οργισμένα, πολιτικοποιημένα άτομα που ζουν στο Λονδίνο, σε ένα σπίτι υπό κατάληψη την εποχή της Θάτσερ, αποδίδοντας το επαναστατικό κλίμα της κοινοβιακής ζωής, την απαξίωση των συμβάσεων και των μικροαστικών αξιών, τοποθετώντας τους ήρωές της σε έναν χώρο όπου κάθε τι προσωπικό είναι συνυφασμένο με το πολιτικό. Στο «Η καλή τρομοκράτισσα» αποδίδεται σχολαστικά το κρίσιμο εκείνο σημείο όπου οι συσσωρευμένες απογοητεύσεις, οι ακυρωμένες ελπίδες και ο γενικευμένος θυμός συσπειρώνονται και μετατρέπονται σε δολοφονική δράση.

Η πλοκή, στο πρώτο τουλάχιστον μέρος, είναι απλή και προβλέψιμη. Η Αλις είναι ένα από τα ιδρυτικά μέλη μιας αριστερής επαναστατικής ομάδας και μαζί με τους συντρόφους της καταλαμβάνουν ένα εγκαταλειμμένο σπίτι που προορίζεται για κατεδάφιση. Πέρα από τα μέλη της ομάδας, στο σπίτι συρρέουν και άλλα άτομα που έχουν προβλήματα στέγασης, και παρότι η Αλις δεν είναι η αρχηγός τους, γίνεται η κινητήρια δύναμη της ομάδας, αναλαμβάνοντας όλες τις καθημερινές υποχρεώσεις και φροντίδες, πιέζοντας τους απρόθυμους να συμμετάσχουν. Ικανότατη και οργανωτική, η Αλις, στα τριάντα εφτά της ξέρει πώς να χειρίζεται σχεδόν τα πάντα, εκτός από το χάος της δικής της ζωής. Τη βλέπουμε να οργανώνει, όπως έχει κάνει και στο παρελθόν, να επισκευάζει, να μαγειρεύει για όλους, να βρίσκει λύσεις και να πείθει τους αρμοδίους να τους επιτρέψουν να παραμείνουν στο σπίτι. Πάντα παρούσα, πάντα αξιόπιστη, μια γυναίκα για όλες τις δουλειές, δίνει όλο τον χρόνο και την ενέργειά της στο να κάνει το σπίτι κατοικήσιμο, ώστε οι άλλοι να μπορέσουν να πάνε στις διαδηλώσεις, στις πικετοφορίες και στις πορείες. Με μεγάλο αγώνα κερδίζει την αίσθηση πως ανήκει σε μια ομάδα που για εκείνη είναι η οικογένειά της, χάνοντας, αναπόφευκτα την αίσθηση του δικού της εαυτού.

Στο πρώτο μέρος η πλοκή περιορίζεται σε όσα αφορούν το σπίτι: θα τα καταφέρει η Αλις να ξεφορτωθεί τους τόνους σκουπιδιών, να αφαιρέσει το τσιμέντο που έριξαν στις τουαλέτες, να αποκρούσει την αστυνομία, να αποκαταστήσει τις ηλεκτρικές και τις υδραυλικές συνδέσεις και να αποτρέψει τις συγκρούσεις ανάμεσα στους συντρόφους που προτιμούν να συζητούν αντί να τη βοηθούν; Κι όλα αυτά οφείλουν να γίνουν πριν από τη συνεδρίαση των μελών του δημοτικού συμβουλίου που θα αποφασίζει για τη μοίρα του σπιτιού.

Καθώς παρακολουθούμε την αγωνίστρια Αλις να δίνει μάχη με τον χρόνο, αναπόφευκτα δημιουργούνται κάποια ερωτήματα στον αναγνώστη: σε τι οφείλεται η εμμονή της με τη δημιουργία ενός σπιτικού; Γιατί τρέφει αυτή την υπερβολική αγάπη για τον αντιπαθητικό, παρασιτικό Τζάσπερ που η ίδια συντηρεί; Ποια η σχέση του IRA με κάποια από τα μέλη της ομάδας; Ποιοι είναι οι μυστήριοι σύντροφοι του διπλανού σπιτιού και γιατί θάβουν τα εκρηκτικά στον κήπο;

«Επαγγελματίες» και ερασιτέχνες επαναστάτες

Από τη στιγμή που το σπίτι προσωρινά περισώζεται, το μυθιστόρημα μεταφέρεται σε μια σκοτεινότερη περιοχή: πώς και πού η ομάδα θα αναλάβει δράση. Οι «επαγγελματίες» του διπλανού σπιτιού, που μπορεί να είναι μέλη της KGB ή του IRA ή ακόμα και των ειδικών δυνάμεων, τους έχουν κάνει στενό μαρκάρισμα και στρατολογούν νέα μέλη. Η Αλις γίνεται κλέφτρα, μία από τις κοπέλες της ομάδας κάνει απόπειρα αυτοκτονίας, ένας άλλος σκοτώνεται, και όπλα μεταφέρονται στο μέσον της νύχτας. Η αφήγηση προχωράει ταχύτατα μέχρι την τοποθέτηση και την ανατίναξη μιας βόμβας σε κεντρικό σημείο της πόλης, που προκαλεί τον θάνατο κάποιων αθώων περαστικών αλλά και ενός μέλους της ομάδας.

Το κλειδί για τον χαρακτήρα της Αλις είναι η προβληματική σχέση με τη μητέρα της. Η Λέσινγκ είναι εξίσου κριτική με τη «λανθάνουσα» μητρότητα της ηρωίδας της όσο και με τη δράση της ομάδας της. Η ανάγκη της Αλις να συγκεντρώσει τους συντρόφους της γύρω από ένα μεγάλο τραπέζι είναι σχεδόν μητρική, όπως και η προστατευτικότητά της απέναντι στον φοβερό Τζάσπερ, φτάνοντας στο σημείο να παραδεχτεί πως μένοντας μαζί του δεν πρόκειται να κάνει δικό της παιδί. Η συμπεριφορά της απέναντι σε όλα σχεδόν τα μέλη της ομάδας μοιάζει με την κλασική συμπεριφορά μητέρας-θύματος. Στην τελική αντιπαράθεση ανάμεσα στην Αλις και στη μητέρα της, Ντόροθι, θα αποκαλυφθεί και η ομοιότητα της παθολογίας τους: «Αποδείχτηκε ότι ξοδεύεις τη ζωή σου ακριβώς όπως την ξόδεψα κι εγώ. Μαγειρεύοντας και νταντεύοντας τους άλλους. Γυναίκα είλωτας για όλες τις δουλειές», θα ομολογήσει η μητέρα της, προβάλλοντας την εκδοχή της υιοθέτησης του μητρικού ρόλου ως τρόπου αποφυγής της ωρίμανσής της. Η προοδευτική Ντόροθι έφτασε στα όρια της φτώχειας, προσφέροντας τα πάντα στην ανώριμη κόρη της. Η δε Αλις δίνει ό,τι διαθέτει ή ό,τι μπορεί κλέψει από γονείς και συγγενείς στον (οικονομικά και συναισθηματικά) φειδωλό Τζάσπερ, ο οποίος την ανταμείβει σποραδικά επιτρέποντάς της να βάζει τον υπνόσακό της δίπλα στον δικό του. Η μητρική συμπεριφορά που υιοθετεί η Αλις απέναντι σε όλους όσοι είναι σε αδύναμη θέση ή δείχνουν αδύναμοι, γίνεται καταστροφική για την ίδια, καθώς αυτοί που επωφελούνται, δεν διστάζουν να την πληγώσουν και να την απορρίψουν. Η δε υποτιθέμενη αδυναμία τους δεν είναι παρά ένας αρρωστημένος τρόπος για να την εξουσιάσουν, όπως συχνά κάνουν τα παιδιά με τις μητέρες τους.

Διαβάζοντας σήμερα την επανέκδοση του βιβλίου της Λέσινγκ, υπό το φως των τελευταίων τρομοκρατικών επιθέσεων, διαπιστώνουμε πως παρά την απλότητα της σύλληψης το μυθιστόρημα κατορθώνει κάτι ιδιαίτερα δύσκολο: Να περιγράψει τον ψυχισμό ατόμων που προσχωρούν σε ομάδες με τρομοκρατική δράση. Η εικόνα που μας δίνει διαφέρει κατά πολύ από την πλαστή εικόνα των μίντια, η οποία συνήθως είναι μια υπεραπλουστευμένη εκδοχή με έναν αριθμό τυποποιημένων χαρακτηριστικών που αντλούνται από χολιγουντιανές παραγωγές και αποτυγχάνουν να περιγράψουν μια τόσο πολύπλοκη προσωπικότητα -έναν άνθρωπο που στο όνομα των ιδεών του μπορεί να θυσιάσει τα πάντα, ακόμα και την αγάπη για την ίδια τη ζωή του.

Οι τρομοκράτες της Λέσινγκ είναι άτομα που έχουν διαβρωθεί από την ίδια τους τη σύγχυση, τρέφουν μια άσβεστη οργή που τους εμποδίζει να είναι ανθρώπινοι με τους δικούς τους, έχουν υποστεί αδικίες που δεν έχουν κατορθώσει να υπερβούν, έχουν μητρικά ένστικτα και φυσικές ανάγκες, αλλά η μεγαλύτερη ανάγκη τους είναι να αποσπάσουν την αναγνώριση και την προσοχή, κυρίως εκείνων που τους έχουν απορρίψει.

Θα ήταν ευχής έργο η επανέκδοση του σημαντικού αυτού μυθιστορήματος να συνοδευόταν και από την επιμέλεια της μετάφρασης ή ακόμα καλύτερα να κυκλοφορούσε σε μια καινούρια μετάφραση, καθώς η παρούσα αδικεί κατάφωρα το πρωτότυπο.

ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/11/2007