Η ιδεολογία του αισθητικού

Με ποιον τρόπο θα μπορέσει να συναντηθεί η σκέψη με την αίσθηση, τον αισθησιασμό, το σώμα, τη γυναίκα; Με ποιον τρόπο θα μπορέσει η φιλοσοφία να βγει από την ψυχρότητα των διανοημάτων της και να συναντηθεί με την συγκίνηση που γεννά η τέχνη; Πώς ο πολίτης της μοντέρνας καπιταλιστικής κοινωνίας θα μπορέσει να πειστεί ότι η ζωή, όπου όλα τείνουν να γίνουν καταλωτικά αγαθά, αξίζει να την ζει κανείς και ότι οι στόχοι της κοινωνίας μπορούν να είναι και δικοί του; Ο Terry Eagleton, αριστερός διανοούμενος που παρά την κριτική του στον σταλινισμό συνεχίζει να πιστεύει στην ανάγκη και την δυνατότητα μιας βαθιάς αλλαγής στον κόσμο, εντοπίζει την ανάδυση των ερωτημάτων αυτών, που μένουν απόλυτα επίκαιρα ώς τις μέρες μας, σε μια ιστορική στιγμή: την στιγμή της ανάδυσης της αισθητικής με τον Baumgarten και τον Shaftsbury στον 18ο αιώνα, την εποχή της ανάπτυξης του διαφωτισμού, του καπιταλισμού και της κυοφορίας των μεγάλων αστικών επαναστάσεων.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Η ιδεολογία του αισθητικού» είναι ακόμη ένα επίκαιρο βιβλίο του σύγχρονου Αγγλου κριτικού Τέρι Ιγκλετον, που αποδεικνύει το θεωρητικό εύρος και τη μεταδοτικότητά του ως συγγραφέα. Πρόκειται για μια εντυπωσιακά ευρεία, ευφυή και ευανάγνωστη μελέτη, η οποία ανασυγκροτεί τις βασικότερες αισθητικές θεωρίες των τελευταίων αιώνων, και το σημαντικότερο, διερευνά ερωτήματα αισθητικής υφής σε σχέση με ζητήματα ηθικής και πολιτικής τάξης μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο.

Το αντικείμενο της αισθητικής, δηλαδή η τέχνη και η εμπειρία του ωραίου, έχει την ιδιαιτερότητα ότι συνδέει περιοχές που συνήθως θεωρούνται αλληλοαποκλειόμενες -την αίσθηση με τον λόγο, το ιδιωτικό με το δημόσιο, το καθολικό με το επιμέρους-, και θεωρείται κοινώς ότι υπερβαίνει την πολιτική. Αντίθετα, ο Ιγκλετον εξετάζει εδώ τα ιδεολογικά ερείσματα της αισθητικής φιλοσοφίας, αποκαλύπτοντας το υλικό πίσω από το πνευματικό.

Η «ιδεολογία» (υπό την επιρροή της επανεπεξεργασίας της από τον Αλτουσέρ) αποτελεί σταθερό αντικείμενο διερώτησης του Ιγκλετον, όπως αποδεικνύουν και τα άλλα βιβλία του, «Ιδεολογία» και «Ιδεολογία και κριτική». Ως όρος η «ιδεολογία» εμφανίζεται εδώ με μια διπλή σημασία. Αφενός, παραπέμπει στη σχέση των θεωριών περί της τέχνης με τις κυρίαρχες κοσμοαντιλήψεις και συνθήκες μιας εποχής και αφετέρου, υποδηλώνει τη συμμετοχή της αισθητικής στη διαμόρφωση και τη διατήρηση μιας «ψευδούς συνείδησης», όπως ορίζεται η ιδεολογία σύμφωνα με το μαρξικό λεξιλόγιο. Ωστόσο, η μοντέρνα έννοια του αισθητικού δεν εκλαμβάνεται ως απλό ιδεολογικό όχημα, αλλά μάλλον αναδεικνύεται ως τόπος αντιφάσεων - ενώ συναρτάται με τη συγκρότηση της νεότερης αστικής κοινωνίας και την εξυπηρετεί, ταυτόχρονα μπορεί να την αμφισβητεί.



Σώμα και λόγος



Η ιδεολογική λειτουργία των υπό εξέταση αισθητικών θεωριών αναδεικνύεται κυρίως μέσω του συσχετισμού τους με τις επικρατούσες ιδέες της εποχής τους, που με τη σειρά τους συναρτώνται με την οικονομικοκοινωνική οργάνωση και τις ιστορικές συνθήκες που προσιδιάζουν στην εκάστοτε περίοδο. Είναι ενδεικτικό το ότι ο κλάδος της αισθητικής εγκαθιδρύθηκε επισήμως τον 18ο αιώνα, την εποχή του Διαφωτισμού, κατά την οποία κυριαρχούσε μεν το επιστημονικό ερευνητικό πνεύμα, αλλά ταυτόχρονα προαλειφόταν η εργαλειακή χρήση του ορθολογισμού στην υπηρεσία μιας αυξανόμενα κεφαλαιοκρατικής οικονομικής και κοινωνικής δομής. Κατά συνέπεια, κάποιες αισθητικές θεωρίες συχνά επιδεικνύουν μια υπερβολική έμφαση στο νοητό και τον λόγο σε βάρος της αίσθησης και του σώματος, και άλλοτε πάλι εκφράζουν μια απαισιοδοξία, η οποία οφείλεται στις κοινωνικές και πνευματικές αλλαγές που συνοδεύουν την έλευση της νεωτερικότητας. Για παράδειγμα, η στροφή προς το σώμα που σηματοδοτεί το έργο του Νίτσε, εμβληματικού στοχαστή της νεωτερικότητας, σημαδεύεται επίσης από μια αίσθηση τρόμου, ρήξης και μοναξιάς, που διακρίνει το καντιανό «υψηλό», στο οποίο επανέρχεται ο Κίρκεγκορ, ενώ ταυτόχρονα προαναγγέλλει τον πεσιμιστικό τόνο των υπαρξιστών Καμί και Σαρτρ.

Ο Ιγκλετον εκκινεί την ιστορική αναδρομή του από την επίσημη ίδρυση της αισθητικής ως ιδιαίτερου κλάδου. Ασφαλώς όμως η σκέψη περί του ωραίου και της τέχνης δεν ξεκινάει τότε. Στη διεξοδική κριτική «Εισαγωγή» της στην ελληνική έκδοση η Πέπη Ρηγοπούλου επισημαίνει ακριβώς την προϊστορία της νεότερης αισθητικής, ανατρέχοντας κυρίως στους πλατωνικούς διαλόγους, όπου τίθενται εναργώς ζητήματα περί του κάλλους, της τέχνης και της σχέσης του σώματος και με τον λόγο, του αισθητού με το νοητό, που απασχολούν καταστατικά την αισθητική. Στον πλατωνικό «Φαίδρο», μας θυμίζει, το σώμα αναδεικνύεται, μέσω του έρωτα, ως το όχημα προς την αλήθεια και το αγαθό, αντί να απωθείται ως εμπόδιο στο πνεύμα.

Στην επισκόπηση της νεότερης σκέψης για την αισθητική, ο Ιγκλετον περιλαμβάνει τους κλασικούς Σεΐφτσμπερι, Χιουμ, Μπερκ, και ασφαλώς τον Καντ, καθώς και τους νεότερους Σίλερ, Φίχτε, Σέλινγκ και Χέγκελ, έως τους πιο πρόσφατους Νίτσε, Σόπενχαουερ, Κίρκεγκορ, Χάιντεγκερ, Αντόρνο και Μπένγιαμιν, καταλήγοντας με μια σύγχρονη συζήτηση περί μεταμοντερνισμού, που επικαλείται σύγχρονους φιλοσόφους όπως ο Λιοτάρ και ο Χάμπερμας. Η ιστορική του αναδρομή είναι επιλεκτική - παρακάμπτει ορισμένους στοχαστές, ενώ προσθέτει άλλους, όπως ο Μαρξ και ο Φρόιντ, που δεν ανήκουν στον «κανόνα» της αισθητικής, αλλά εντούτοις ανιχνεύεται στο έργο τους μια «αισθητική» διάσταση. Ο Ιγκλετον καταδεικνύει, για παράδειγμα, πως η έννοια της τέχνης διαπερνά το έργο του Χέγκελ, παρότι δεν της αποδίδεται ρητά πρωτεύουσα σημασία. Ο Φρόιντ ανέδειξε πανηγυρικά την υλική, σωματική διάσταση του ψυχισμού, ενώ ο Χάιντεγκερ έθεσε το βίωμα στα θεμέλια της οντολογίας του. Ο Μαρξ, από το άλλο μέρος, περιλαμβάνεται στην αφήγηση της ιστορίας της αισθητικής, όχι μόνον επειδή επέμεινε στον υλικό καθορισμό του πνεύματος, αλλά επίσης επειδή αναγνώρισε μια εν δυνάμει δημιουργικότητα στις αντιθέσεις και τις συγκρούσεις που χαρακτηρίζουν τη μοντέρνα ζωή και οικονομία.



Η διαπλοκή του πολιτικού με το αισθητικό



Ούτως ή άλλως, οι παρουσιάσεις του Ιγκλετον, παρότι σφαιρικές, δεν διεκδικούν ουδετερότητα ως προς την προοπτική τους. Το μέλημά του να συνδέσει το πολιτικό με το αισθητικό σχετίζεται με τη δηλωμένη επιθυμία του για έναν κόσμο δικαιότερο και αρμονικότερο. Αλλωστε και πολλοί φαινομενικά αμερόληπτοι αισθητικοί στοχαστές, όπως ο Σέιφτσμπερι και ο Σίλερ, προσέφευγαν στην τέχνη και στο ωραίο ως λύση ή παρηγορία για τα προβλήματα των καιρών τους, δηλαδή της προσέδιδαν υπόρρητα έναν ουσιαστικά πολιτικό ρόλο. Η αισθητική αποδεικνύεται έτσι αναπόδραστα προσδεμένη, παρότι όχι πλήρως αναγώγιμη, στο πολιτικό.

Η προσέγγιση του Ιγκλετον όμως δεν αντανακλά απλώς τη δική του μαρξική σκοπιά, αλλά εντάσσεται σε μια ευρύτερη κριτική τάση που εμφανίστηκε διεθνώς από τη δεκαετία του '80, να επισημαίνονται οι ιστορικές προϋποθέσεις των διαφόρων θεωριών. Ωστόσο, ακριβώς λόγω της πολιτικής του συνείδησης, ο Ιγκλετον δεν αρκείται στην κριτική αμφισβήτηση. Ενώ κατεδαφίζει τη φενάκη της αμεροληψίας της θεωρίας, την ίδια στιγμή σπεύδει να εντοπίσει και να διατηρήσει το χειραφετησιακό δυναμικό, το οποίο ενέχεται στον λόγο περί του αισθητικού και ευρύτερα στην τέχνη. Η ισορροπία που επιχειρεί να διατηρήσει ανάμεσα στο καθολικό και το ιστορικό είναι πολύ λεπτή, όμως το ριψοκινδυνεύει. Σε μια εποχή αδιέξοδου, και συνεπώς πολιτικά άγονου, σχετικισμού, η λύση που προτείνει ο Ιγκλετον αφορά την ανασύσταση του εγχειρήματος του Καντ σχετικά με την ανιδιοτέλεια της αισθητικής κρίσης και τη δυνατότητα εκφοράς καθολικών κρίσεων για το ωραίο, ως το πιθανό κοινό έδαφος των διασπασμένων και αλλοτριωμένων μελών της σύγχρονης κοινωνίας.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/11/2007