Μικρή πραγματεία περί αμεριμνησίας

Γραμμένη με το λαμπερό ύφος ενός αμίμητου στιλίστα, αυτή η "Μικρή πραγματεία περί αμεριμνησίας" διεκδικεί με αξιώσεις το βραβείο ειρωνικής (και αυτοειρωνικής) λογοτεχνίας ήδη από τον τίτλο της: ούτε περί φιλοσοφικής πραγματείας πρόκειται, φυσικά, ούτε ο συγγραφέας στέκεται αμέριμνος απέναντι στα πάθη των ανθρώπων που τους παρατηρεί με τη στοργή ενός αυθεντικού μοραλίστα.

Ο Denis Grozdanovitch, γάλλος πρωταθλητής του τένις (του κατ' εξοχήν σπορ όσων έχουν την πολυτέλεια να "σκοτώσουν το χρόνο τους"), μας προσφέρει -σε δόσεις μικρών, γλαφυρών χρονικών- ένα απολαυστικό οδοιπορικό σε συνήθειες, ενασχολήσεις, πίνακες ζωγραφικής και λογοτεχνικούς δρόμους, συχνά διαποτισμένο από στοχαστική διάθεση, μελαγχολία και χιούμορ.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ντενί Γκροζντάνοβιτς (γεν. 1946) εμφανίστηκε μεν αργά στα γαλλικά γράμματα, εκδίδοντας μόλις προ τριετίας (2002) τη Μικρή πραγματεία περί αμεριμνησίας, αλλά η παρουσία του χαιρετίστηκε ένθερμα από την κριτική που αναγνώρισε στη γραφή του αρετές ενός σύγχρονου μοραλίστα. H σχετική γαλλική παράδοση, ευαίσθητη στην αποτύπωση του ήθους της καθημερινότητας, στην απομόνωση των μικρών φευγαλέων στιγμών του παρόντος, στην παρατήρηση των λεπτομερειών του βίου έτσι όπως διαγράφονται μέσα από σωρεία αντιφάσεων και αναντιστοιχιών, εξακολουθεί να γοητεύει και σήμερα (εδώ, λόγου χάριν, στήριξε την επιτυχία του ο Ερίκ Ρομέρ, μοραλίστας του φιλμικού λόγου). Σύγχρονος ντιλετάντης ο Γκροζντάνοβιτς, δηλαδή ερασιτέχνης με την αρχική, θετική σημασία του όρου, απόφοιτος της περιβόητης IDHEC, της παρισινής σχολής κινηματογράφου, αλλά και διαπρεπής τενίστας, σε επίπεδο πρωταθλητισμού (καθηγητής του τένις σήμερα), στο περιθώριο των επαγγελματικών δραστηριοτήτων του συνήθιζε πάντοτε να καταγράφει με την ευσυνειδησία μανιώδους συλλέκτη σε μικρά καρνέ τα ίχνη που άφησε πίσω της η μέρα, τις σκέψεις για κάτι που διάβασε ή είδε, τη μαρτυρία του για οικογενειακά ή άλλα συμβάντα, αυθόρμητα σχόλια για τις στιγμιαίες απολαύσεις και το τερέτισμα της ζωής. Από τις πάρεργες αυτές σημειώσεις που αποπνέουν μια επικούρεια βιοθεωρία καλά χωνεμένη, ο ιχνηλάτης αυτός της παραμικρής λεπτομέρειας του καθημερινού, του ελάχιστου και του μηδαμινού, φιλοτέχνησε είκοσι εννέα κείμενα που συναπαρτίζουν την παρούσα πραγματεία: ισάριθμα εγκώμια της αμεριμνησίας και της βραδύτητας, της αργής χρονοφαγίας σε έναν κόσμο που τρέχει με ιλιγγιώδεις και απάνθρωπες ταχύτητες, ύμνος του προσωπικού βιορυθμού που επιτρέπει αρμοδίως τη διαχείριση της χαράς και της λύπης, αίνος ακόμη και της σοφίας - ή της χρείας - του farniente.



Στις όχθες του Σηκουάνα



Οι χρονοκτόνοι σινεφίλ ή οι σκακιστές, οι χαρτοπαίκτες και οι θαμώνες των καφέ, των σφαιριστηρίων ή των αιθουσών μπιλιάρδου, οι μανιώδεις της «πετάνκ» ή του ψαρέματος με πετονιά στις όχθες του Σηκουάνα, παρατηρεί ο Γκροζντάνοβιτς παραθέτοντας πλείστα ακόμη δείγματα παρόμοιων αργόσχολων ή εκκεντρικών τύπων που επιμένουν να «σκοτώνουν» αυτοί τον χρόνο κατά βούληση αντί να υφίστανται την ισοπεδωτική επέλασή του, αποτελούν πλέον μια νότα παραφωνίας στις σύγχρονες κοινωνίες. H αποτελεσματικότητα, ο επαγγελματισμός, ο αυστηρός προγραμματισμός, καθοριστικές αρχές του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, αποτρέπουν κάθε αναζήτηση χαμένου χρόνου, χρόνου άσκοπα ξοδεμένου, σπαταλημένου δίχως πρόγραμμα και συγκεκριμένα όρια, τείνουν να χειραγωγήσουν κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, ακόμη και τον λεγόμενο ελεύθερο χρόνο (μέσω του μαζικού τουρισμού, των «πακέτων διακοπών», των οργανωμένων εκδρομών κτλ.). Αντί της χαλαρής, αυτοσχέδιας διασκέδασης, πρέπει κανείς να προσπαθήσει σκληρά, να κοπιάσει για να διασκεδάσει ή να προσποιηθεί ότι διασκεδάζει όπως κάνουν όλοι, για να μη στιγματισθεί ως κοινωνικά απροσάρμοστος και απόβλητος. Οποιος «πηγαίνει με το πάσο του», βραδυπορεί, χρονοτριβεί, είναι σήμερα ένας μικρός επαναστάτης, αντιστέκεται σθεναρά στον αμείλικτο έλεγχο και στη βάναυση χρονομέτρηση κάθε δραστηριότητάς του που αξιολογείται ως επίδοση. Μέσα από την ανοικτή αυτή καταγγελία μιας συλλογικής νεύρωσης που έχει γίνει modus vivendi, νοοτροπία και μοίρα του ανθρώπου της σύγχρονης εποχής, ο συγγραφέας αντιπροτείνει γνώριμους εναλλακτικούς «τόπους» ενός ρομαντικού μινιμαλισμού, τον οποίον ανέκαθεν πρέσβευαν οι ευαίσθητοι και καλλιεργημένοι ερασιτέχνες· πολλούς άλλωστε από αυτούς (ονόματα διάσημα ή λιγότερο γνωστά, ως και απροσδόκητα) τους αναφέρει εκθύμως και τους φιλοξενεί στο βιβλίο του με μικρά ή μεγάλα παραθέματα από κείμενά τους.



Απομεσήμερο στον καναπέ



Το διάβασμα (ή ξαναδιάβασμα) ενός καλού βιβλίου αραχτός ένα απομεσήμερο στον καναπέ, με τον αγαπημένο σου γάτο να ρονρονίζει πλάι σου, ένα ανέμελο χαζολόγημα στα στέκια των υπαίθριων βιβλιοπωλών, η παρατήρηση της κίνησης στη γειτονιά, ένας περίπατος με φίλους στην εξοχή, η απόλαυση του σεληνόφωτος και το κελάηδισμα του αηδονιού, η παρατεταμένη θέαση των φλαμανδών ζωγράφων στο μουσείο των Βρυξελλών, μια βροχερή χειμωνιάτικη μέρα ή η καθήλωση μπροστά στο αδιόρατο, μακάριο μειδίαμα των αγαλμάτων του μικρού μουσείου της αθηναϊκής Ακρόπολης, οι εκπλήξεις του αγγλικού νεκροταφείου της Κέρκυρας ή οι διαλογισμοί σχετικά με το παράδοξο του Ζήνωνα, τον γοργοπόδαρο Αχιλλέα και τη βραδυκίνητη χελώνα, που γίνονται πάνω σε ένα νωθρό μηχανάκι, ενώ το προσπερνούν αεροδυναμικά αυτοκίνητα, είναι μικροχαρές, αναμνήσεις και κέρδη που δεν εξαγοράζονται με τίποτε από τον υποχρεωτικό ακτιβισμό ο οποίος κανοναρχεί τη ζωή μας: αυτό είναι το βασικό θέμα, με πολλές παραλλαγές, του παρόντος τόμου. Ακόμη και οι τραυματικές εμπειρίες (η απώλεια του γάτου Περντίτα, ο αργός θάνατος της γιαγιάς που νοσηλεύεται λόγω γεροντικής άνοιας σε ίδρυμα) θέλουν τον χρόνο τους για τη διεργασία του πένθους, για τη συμφιλίωση με την απουσία. Φαντάζει κάπως παράδοξο τούτο το εγκώμιο της βραδύτητας από έναν άνθρωπο που έχει περάσει τη ζωή του στα γήπεδα αγωνιζόμενος για την ταχύτατη αντίδραση, τα γρήγορα ανακλαστικά και τις υψηλές επιδόσεις. Ενα είδος ευαίσθητου φαρμακοποιού που διανυκτερεύει, όπως έλεγε ο άλλος...

H ελληνική μετάφραση κατόρθωσε να διασώσει το ανάλαφρο ύφος του πρωτοτύπου, με ευρηματικές λύσεις και άρτιο αισθητικό αποτέλεσμα· αυτό ήδη αποτελεί εύσημο. Ενα μικρό φάλτσο μόνο εντοπίζει κανείς στην υποσημείωση της σελίδας 81: ο Saint-Loup, για τον οποίον γίνεται λόγος, δεν είναι επίσκοπος της Τρουά. Πρόκειται για τον Ρομπέρ ντε Σεν-Λου, μέλος της ευρύτερης οικογένειας των Γκερμάντ και βασικό χαρακτήρα της Αναζήτησης του χαμένου χρόνου του Προυστ, όπως διαφαίνεται και από τα συμφραζόμενα του κειμένου.



Λίζυ Τσιριμώκου (καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας)

Το ΒΗΜΑ, 19/06/2005