Η ρωμαϊκή μυθιστορία

Τα Σατυρικά του Πετρωνίου και οι Μεταμορφώσεις του Απουληίου είναι οι μόνες σωζόμενες μυθιστορίες από όσες γράφτηκαν στη Ρώμη πριν από το 200 μ.Χ. και ανήκουν στο είδος της ευτράπελης μυθοπλαστίας, της ψυχαγωγικής λογοτεχνίας του αρχαίου κόσμου. Η μελέτη αρχίζει με τον ορισμό του είδους, το οποίο συνεξετάζεται με τις άλλες μορφές λογοτεχνίας εκείνης της εποχής. Αποδεικνύεται ότι ο Πετρώνιος όσο και ο Απουλήιος εισήγαγαν σημαντικές καινοτομίες στην παράδοση της ευτράπελης μυθοπλαστίας. Ακολουθεί η κριτική ανάλυση των Σατυρικών, με ειδικό κεφάλαιο για το Δείπνο του Τριμαλχίωνα, το κεντρικό και πιο κωμικό επεισόδιο του έργου. Με τον ίδιο τρόπο εξετάζονται και οι Μεταμορφώσεις, με ξεχωριστή και πάλι ανάλυση για τον πυρήνα τους, την ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής. Το τελευταίο κεφάλαιο πραγματεύεται την επίδραση των δύο μυθιστοριών στη μεταγενέστερη λογοτεχνική παραγωγή της Ευρώπης.








ΚΡΙΤΙΚΗ




Χάρη στον Βοκκάκιο, στον Ραμπελέ και στον Θερβάντες η Ευρώπη γνώρισε την τέχνη του μυθιστορήματος, διαπιστώνουν ορισμένοι όψιμα πεφωτισμένοι, εξ Εσπερίας ερχόμενοι. Και εμείς συγκατανεύουμε ικανοποιημένοι που τουλάχιστον δεν αμφισβητούν την ελληνική καταγωγή του δράματος ή της φιλοσοφίας. Αλλωστε ποιος γνωρίζει στα καθ' ημάς το αρχαίο μυθιστόρημα; Η προτροπή, το 1804, του Κοραή, το οσονούπω ιδρυόμενο νεοελληνικό κράτος να εκδώσει τον «χαριέστατο» Ηλιόδωρο, όπως ήδη από τον 16ο αιώνα έκαναν τα πολιτισμένα έθνη της Δύσης, ποτέ δεν εισακούστηκε. Το αρχαίο μυθιστόρημα, ελληνιστικό και ρωμαϊκό, δεν έτυχε φροντίδας και μελέτης. Λείπουν οι δίγλωσσες φιλολογικές εκδόσεις, με μοναδική εξαίρεση, από όσο γνωρίζουμε, το μυθιστόρημα του Αχιλλέα Τάτιου Λευκίππη και Κλειτοφών (Ίδρυμα Γουλανδρή - Χορν, 1990). Εκδοση που οφείλεται αποκλειστικά στον Γ. Γιατρομανωλάκη, ο οποίος είχε υποσχεθεί να συνεχίσει με το Δάφνις και Χλόη του Λόγγου. Δυστυχώς όμως παρόμοια έργα απαιτούν ολοκληρωτική αφοσίωση και προπαντός συλλογικότερες προσπάθειες. Και γενικότερα ας μη βαυκαλιζόμαστε, ανέκαθεν σε έργα υποδομής χωλαίνουμε. Μήπως υπάρχει σειρά κλασικής γραμματείας στο επίπεδο πρότυπων βιβλιοθηκών άλλων χωρών;

Κατ' εξαίρεσιν, το ΜΙΕΤ, ουσιαστικά ο εμπνευστής και πρώτος διευθυντής του Ε. Χ. Κάσδαγλης, είχε την πρωτοβουλία της μετάφρασης και έκδοσης ορισμένων βασικών μονογραφιών σχετικών με τη γενεαλογία του μυθιστορήματος, όπως Το αρχαίο μυθιστόρημα του Τ. Χεγκ (1992), το πρόσφατο βιβλίο, τη δίτομη Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας του Χ. Ρόουζ (1993), και την τρίτομη Βυζαντινή λογοτεχνία του Χ. Χούνγκερ (1991-1994). Να σημειώσουμε και την πρόσφατη έκδοση του πρώτου τόμου της Ιστορίας της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας του Μ. φον Αλμπρεχτ από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Βιβλία που γράφονται από ειδήμονες αλλά στοχεύουν σε ένα ευρύτερο κοινό μη ειδικών. Ενδεικτικά και του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για το αρχαίο μυθιστόρημα κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Ένα ενεργό πεδίο έρευνας, όπως δείχνουν και τα πρακτικά των δύο παγκόσμιων συνεδρίων (1976, 1989) κατά τα οποία οι μελετητές διασταύρωσαν τα ξίφη τους διατυπώνοντας και αναθεωρώντας απόψεις για τη χρονολόγηση των έργων, την ταυτότητα των συγγραφέων και την έκταση ενός συγγράμματος από το οποίο σώζονται μόνο αποσπάσματα, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα έργα. Και, όπως φαίνεται, οι γηγενείς φιλόλογοι απέχουν.

Ελάχιστα τα διασωθέντα αρχαία μυθιστορήματα και η ρωμαϊκή μυθιστορία, παρά το πομπώδες της ονομασίας, συμπεριλαμβάνει μόλις δύο έργα: το Σατυρικόν του Πετρώνιου, γραμμένο γύρω στα 65 μ.Χ., έναν χρόνο πριν από τον ιδιότυπο αυτοχειριασμό του, και τις Μεταμορφώσεις του Απουλήιου, που τοποθετούνται έναν αιώνα αργότερα. Από τα 20 βιβλία, πιθανώς και 24, του Σατυρικού διασώθηκε ακέραιο το 15ο βιβλίο, το Δείπνο του Τριμαλχίωνα, και μερικά ακόμη αποσπάσματα· σε αντίθεση με το μυθιστόρημα του Απουλήιου που είναι το μοναδικό ακέραιο έργο της λατινικής γραμματείας.

«Ελληνική ιστορία» διατείνονται οι δύο συγγραφείς πως θέλουν να αφηγηθούν, καθοριστικό όμως αποβαίνει το ρωμαϊκό πνεύμα, που τέρπεται με τη σάτιρα της εποχής του και την παρωδία όσων λογοτεχνικών έργων έχαιραν λαϊκής αποδοχής. Πιθανώς και γι' αυτό οι δύο μυθιστορίες φαίνονται σε εμάς σήμερα πολύ ερεθιστικότερες των σοβαρών ελληνιστικών μυθιστορημάτων. Σε ένα πρώτο μέρος της μονογραφίας του ο Ρ. G. Walsh αναφέρεται διεξοδικά στα έργα που είχαν οι δύο συγγραφείς ως λογοτεχνικά πρότυπα: το ελληνιστικό μυθιστόρημα, τις αλλόκοτες και θαυμάσιες ταξιδιωτικές διηγήσεις, που θάλλουν από την εποχή της «Οδύσσειας» ως τα χρόνια του Στράβωνα, και ακόμη τις ευτράπελες ιστορίες. Δηλαδή, «τα αισχρά και βδελυρά διηγήματα του Αριστείδη του Μιλήσιου, τα επιγραφόμενα "Μιλησιακά"», για τα οποία προειδοποιεί ο Κοραής. Ιδίως το «ακόλαστο» διήγημα του Λουκιανού Λούκιος ή όνος που ο Απουλήιος με λογοτεχνική χάρη άπλωσε σε μυθιστόρημα.

Ο Ρ. G. Walsh αναζητεί επιδράσεις και συγκρίνει τις λογοτεχνικές αρετές προγόνων και μιμητών ή, μάλλον ορθότερα, παρωδών. Στη συνέχεια παρουσιάζει εν εκτάσει το Σατυρικόν και τις Μεταμορφώσεις, που τελικά διαφέρουν σημαντικά αναμεταξύ τους, όσο άλλωστε και οι συγγραφείς τους και οι διαφορετικές κοινωνίες στις οποίες αυτοί έζησαν. Ο συγγραφέας του Σατυρικού, αν δεχθούμε ότι ταυτίζεται με τον Πετρώνιο που περιγράφει στα Χρονικά του ο Τάκιτος, μοιάζει με γνήσιο τέκνο της ρωμαϊκής κοινωνίας του 1ου μ.Χ. αιώνα. Ηδονοθήρας, άσωτος και κυνικός, με έναν λόγο ο ιδανικός συγγραφέας για μια σκωπτική και χλευαστική παρωδία της έκτασης και της έντασης του Σατυρικού.

Αντί για την αγνή κόρη και τον θαρραλέο νέο του ελληνικού μυθιστορήματος, και οι δύο όμορφοι και από ευγενική γενιά, δέσμιοι ενός ιδανικού έρωτα που προστατεύει μια θεότητα, ο Πετρώνιος αφηγείται τον έρωτα ενός νεαρού Μασσαλιώτη για έναν όμορφο δούλο, τον οποίον διεκδικεί κι ένας άλλος... Ομοφυλόφιλα πάθη, υπό την προστασία του θεού Πρίαπου, σε αντίστιξη με τις επιστήθιες φιλίες των ελληνιστικών μυθιστορημάτων. Ένας ευγενής ο Πετρώνιος, φίλος του Νέρωνα, που τον διόρισε αυτοκρατορικό σύμβουλο και «κριτή καλαισθησίας», προτού διατάξει τον θάνατό του. Και εκείνος τον εκδικήθηκε στο διηνεκές με την περιγραφή του λουκούλλειου δείπνου που παραθέτει ο άξεστος και αλαζονικός Τριμαλχίωνας, μια γελοιογραφική εκδοχή του αυτοκράτορα. Πολύ θα πρέπει να αγαπήθηκε το συγκεκριμένο βιβλίο του Σατυρικού ώστε να είναι και το μοναδικό που διασώθηκε ακέραιο.

Στον αντίποδα του Πετρώνιου ο Απουλήιος. Γεννήθηκε στη Ρωμαϊκή Αφρική, από εύπορη οικογένεια, σπούδασε στην Αθήνα, έμεινε στη Ρώμη και όταν επέστρεψε στα πάτρια εδάφη ήταν ήδη γνωστός ρήτορας με δικανικές επιδόσεις και φημισμένος νεοπλατωνιστής φιλόσοφος. Έζησε σε μια εποχή θρησκευτικής ανησυχίας και έντονου μυστικισμού, γι' αυτό και Ο χρυσός γάιδαρος, όπως εναλλακτικά τιτλοφορούνται οι Μεταμορφώσεις, φέρει και ένα θρησκευτικό μήνυμα. Και ο Απουλήιος στόχευε σε ένα ψυχαγωγικό ανάγνωσμα, ωστόσο φαίνεται προσηλωμένος στα ηθικά πρότυπα του ελληνιστικού μυθιστορήματος και με τη μεταμόρφωση σε γάιδαρο του νεαρού Λούκιου ζητεί να παραδειγματίσει όσους υποκύπτουν στη φιληδονία και στην περιέργεια. Γι' αυτό άλλωστε και παραθέτει στη μέση της μυθιστορίας του την ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής· μύθος που γνώρισε πολλαπλές μορφές, αν και αυτή του Απουλήιου παραμένει η διασημότερη.

Ίσως όμως πολύ σημαντικότερα να είναι τα κοινά χαρακτηριστικά των δύο έργων. Ευτράπελες μυθιστορίες σε λόγιο ύφος που καθρεφτίζουν ρεαλιστικά την εποχή τους. Πρωταγωνιστής και των δύο ένας πλάνης, που πλάθεται όμως ως αντιήρωας, στο πρότυπο ενός Οδυσσέα. Κεντρικό θέμα, το ταξίδι και οι περιπέτειες που συνεπάγεται. Σε ένα τελευταίο κεφάλαιο ο Ρ. G. Walsh ιχνηλατεί τις επιβιώσεις του ρωμαϊκού μυθιστορήματος στο ευρωπαϊκό· από την ανακάλυψή του στην Ιταλία τον καιρό της Αναγέννησης ως τα πρώτα ιπποτικά και τυχοδιωκτικά μυθιστορήματα. Σπονδυλωτό κατά επεισόδια, ενσωματώνοντας πλήθος παράπλευρων ιστοριών, το ρωμαϊκό μυθιστόρημα δίνει το πρότυπο για το κατοπινό πικαρέσκο μυθιστόρημα. Και όταν εμείς ανακαλύψαμε τον Πολυπαθή του Γρηγορίου Παλαιολόγου ­ ίσως το πρώτο νεοελληνικό πικαρέσκο μυθιστόρημα ­ και αναζητήσαμε πρότυπα, μείναμε ικανοποιημένοι με τον Ζιλβλάσιον του Λεσάζ ενώ θα έπρεπε να κλείσουμε τον κύκλο επανερχόμενοι στα καθ' ημάς, στους δύο ρωμαίους μυθιστοριογράφους και στους έλληνες προγόνους τους.

Η εμπεριστατωμένη μονογραφία του καθηγητή Ρ. G. Walsh ενημερώνει τον ειδικό αναγνώστη περιγράφοντας λεπτομερώς, αξιολογώντας αισθητικά και χρονολογώντας τα έργα. Ταυτόχρονα όμως εξάπτει την περιέργεια και ενός τυχόντος αναγνώστη που θα σπεύσει να προμηθευτεί αυτές τις τολμηρές σάτιρες. Δυστυχώς γι' αυτόν θα πρέπει να αρκεστεί στον Απουλήιο· το 1998 η νεότευκτη τότε Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη των εκδόσεων Bell εξέδωσε τον Χρυσό γάιδαρο, σε μετάφραση Παν. Τασιόπουλου. Ωστόσο εντοπίσαμε και ένα ίχνος από το Σατυρικόν του Πετρώνιου στα «Μικρά» των εκδόσεων Πατάκη, ό,τι διασώθηκε εντός εμπορίου από τη σχολιασμένη μετάφραση, το 1983, του Μ. Γ. Μερακλή. (Αυτές οι πληροφορίες παρέχονται με κάθε επιφύλαξη καθώς το άναρχο εκδοτικό τοπίο συχνά επιφυλάσσει εκπλήξεις.) Πάντως εν αναμονή πληρέστερων εκδόσεων υπάρχει η δίγλωσση έκδοση του Λούκιος ή όνος του Λουκιανού, σε μετάφραση Τ. Καρβέλη.

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-11-2000