Στοχάζεται η Λογοτεχνία;

Με ποιον τρόπο, άραγε, η λογοτεχνία μας δίνει πρόσβαση στη γνώση, και τι είδους γνώση είναι αυτή; Ο συγγραφέας βάζει στοίχημα ότι ο τρόπος με τον οποίο η λογοτεχνία δημιουργεί γνωστικά αντικείμενα ανατρέπει, με πλήθος ριζικών ερωτημάτων, τον τρόπο που κατανοούμε το καθεστώς της σκέψης, ίσως και το ίδιο το νόημα του στοχάζεσθαι.
Έχει η λογοτεχνία τη δυνατότητα να λειτουργήσει θεωρτηικά εκ των ενόντων, μέσα από το ίδιο το μυθογραφικό της ιδίωμα και πέρα από το αναλυτικό πλαίσιο που έχουμε κληρονομήσει ως πεμπτουσία της θεωρητικής πράξης, σύμφωνα με την παράδοση της δυτικής φιλοσοφίας; Δεδομένου ότι η λογοτεχνία εκφράζει τη μυθογραφική δύναμη της σύγχρονης κοινωνίας με τρόπο που κανένα ΜΜΕ δεν μπορεί να συναγωνιστεί, ο συγγραφέας σκηνοθετεί μια ανάγνωση του μύθου εναντίον όσων τον θεωρούν φορέα κοινωνικών ταυτοτήτων, με σκοπό να αναδείξει την απελευθερωτική του ισχύ ως φορέα μη εργαλειακής και ριζικά υπερβατικής γνώσης, η οποία, όμως, παραμένει αναντίρρητα αντιθεολογική και εγκόσμια.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οταν η πόλη περιέρχεται στα χέρια των φιλοσόφων, οι ποιητές κατοικούν στα υπόγεια. Ετσι μπορεί να περιγραφεί σχηματικά η αντινομική σχέση θεωρίας και φαντασίας, όπως αυτή εγγράφεται στη δυτική σκέψη από τα χρόνια της πλατωνικής πολιτείας μέχρι τις μέρες μας. Αυτό το δίπολο βρίσκεται στο επίκεντρο του πρόσφατα δημοσιευμένου («Stanford University Press», 2003) βιβλίου «Στοχάζεται η λογοτεχνία;» του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (Λος Αντζελες) Στάθη Γουργουρή.

Το βιβλίο διατρέχει μια διπλή και συμμετρική κίνηση: από τη μια μεριά, η αναζήτηση στο σώμα του φιλοσοφικού στοχασμού σκέψεων, στρατηγικών και εστιάσεων που προδίδουν ίχνη μιας δεσπόζουσας φαντασίας και μιας μυθιστορικής κατεύθυνσης· από την άλλη μεριά, μια ενδελεχής θεώρηση της λογοτεχνίας ως θεωρητικής ανάγνωσης του σύγχρονου κόσμου, δηλαδή (πάλι) ως μια μυθιστορική αφήγηση των θεωρητικών ζητημάτων που αντιμετωπίζει η σύγχρονη σκέψη. Στην πρώτη περίπτωση, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το «Passagenwerk» του Walter Benjamin, ενώ στη δεύτερη, η «Σιωπή των Σειρήνων» του Franz Kafka. Ο πρώτος συγκροτεί ένα παράδοξο αναγνωστικό οδοιπορικό, καθώς σέβεται, αφ ενός, την απροσδιοριστία της εμπειρίας και, αφ ετέρου, απαιτεί έναν προσανατολισμό προς έναν «εσωτερικό» τρόπο θεωρητικής γνώσης. Ο δεύτερος, σε ένα προσωπικό εγχείρημα επανεγγραφής του οδυσσεϊκού μύθου, ανατέμνει την πράξη της σιωπής, ως την πλέον ισχυρή έλξη (μαζί με την όραση) που ασκούν οι Σειρήνες στους ταξιδευτές της Ιθάκης με έναν θεατρικό τρόπο.

Οι διάφορες ενεργοποιήσεις του μύθου στη λογοτεχνία, θα έλεγε κανείς, σκηνοθετούν το περιεχόμενό του εκ νέου κάθε φορά. Αυτό που επισημαίνει ο Γουργουρής είναι η εκ νέου κάθε φορά σκηνοθεσία όχι μόνο του μυθικού περιεχομένου, αλλά του μύθου αυτού καθεαυτόν. Ο μύθος μέσω της λογοτεχνίας (και όχι απλώς ο λογοτεχνικός μύθος, η «υπόθεση») είναι ένα ιδιότυπο «θέατρο» που αρχίζει να εκτυλίσσεται προτού καν αρχίσει η γραφή του κειμένου. Και ιδού γιατί. Αυτό που διαπερνά τα λογοτεχνικά κείμενα δεν είναι τόσο το μυθολογικό περιεχόμενο, αλλά αυτή η ίδια η επιτέλεση του μύθου κάθε φορά που πρόκειται να γραφτεί ένα έργο. Αυτό που μας ενδιαφέρει, από την οπτική αυτήν, δεν είναι τόσο το τι ενεργοποιείται, αλλά η ίδια η πράξη της ενεργοποίησης, ως μια θεατρική χειρονομία που θέτει σε κίνηση ψυχικές δυνάμεις και τις εφαρμόζει σε νέα σκηνικά. Ο μύθος επανεγγράφεται στο εκάστοτε νέο κειμενικό και ιδεολογικό σκηνικό, επιτελείται σαν μια θεατρική χειρονομία και προβάλλεται ως μία παραβολή που διπλασιάζει κάθε φορά τον κόσμο: τον κόσμο του μύθου και τον κόσμο της ιστορικής στιγμής καθ ην ο μύθος επιτελείται εκ νέου.

Σε αυτόν τον ιδιότυπο, αλλά εδραίο, διπλασιασμό ο Γουργουρής συναντά την exakte Fantasie του Adorno και την εξιχνιάζει σε διαφορετικά μεταξύ τους έργα, όχι μόνο λογοτεχνικά: εκκινώντας από τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού των Horkheimer και Adorno, περνά στις «Αντιγόνες» του George Steiner, στο «Μπουβάρ και Πεκσέ» του Flaubert, στο «Un captive amoureux» του Jean Genet ή στα «Ονόματα» του Don DeLillo. Εάν θέλαμε όμως να βρούμε τους οδηγητικούς μίτους αυτής της εξιχνίασης, θα έπρεπε να προσθέσουμε στην αντορνική «φαντασία» τον jetztzeit του Benjamin, ως τη χρονικότητα εκείνη που ορίζεται από την «παρουσία τού τώρα» και που εξασφαλίζει την αμεσότητα και την παροντικότητα κάθε επιτέλεσης μακριά από μιμητικά πρότυπα ή αναπαραγωγικές διαδικασίες και, κυρίως, τον ριζικό φαντασιακό του Κορνήλιου Καστοριάδη, το οποίο βρίσκεται στη βάση κάθε επιτελεστικής πράξης και θεματοποιεί την επιτέλεση αυτήν καθεαυτήν ως ένα δημιουργικό λέγειν και τεύχειν, ως ένα ρηξικέλευθο διάβημα σημασιοδότησης του κόσμου μέσα στους κόλπους της κοινωνίας.

Με τους τρεις αυτούς μίτους (την ακριβή φαντασία, την παρουσία τού τώρα και το ριζικό φαντασιακό) ο συγγραφέας διαγράφει ένα νοητό δρομολόγιο μέσα από τα τοπία της νεωτερικότητας: ανοίγει σύντομες, πλην ουσιώδεις συζητήσεις με την πλατωνική, την καντιανή, την εγελιανή ή την μπερξονική φιλοσοφία για την ουσία της ποίησης, για το πνεύμα του Διαφωτισμού, για την αυτονομία και την κυριαρχία του λόγου (τα δύο μείζονα προτάγματα της νεωτερικότητας) ή για την ηθική. Συνδιαλέγεται με τον Benjamin και την Hannah Arend για τη σχέση νόμου και βίας, προσεγγίζει κριτικά την πολιτική θεολογία του Karl Schmitt, σχολιάζει με προσοχή τη θεωρία του Freud και του Heidegger για το unheimlich, (uncanny στα αγγλικά, αποδίδεται ως «αλλόκοτο», ακριβέστερα ίσως ως «ζοφερά ανοίκειο») σε σχέση με το περιβόητο «δεινόν» της σοφόκλειας Αντιγόνης ή του Georges Sorel για τη γενική απεργία ως μορφή επιτελεστικής ενέργειας του μυθικού (η απεργία ως δυνητική βία που ακυρώνει τη βίαιη λογική του κράτους στηριζόμενη στη δύναμη της μυθικής φαντασίας). Σκιαγραφεί συνοπτικά το μπρεχτικό gestus ως έναν αστερισμό χειρονομιών (τόσο εντός όσο και εκτός της θεατρικής σκηνής), ο οποίος φιλοξενεί επιτελεστικούς τονισμούς που σηματοδοτούνται από ολόκληρο το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο της κάθε εποχής -κάτι που, εν τέλει, απελευθερώνει τον «ηθοποιό» από τα όρια της πλασματικής περσόνας και του δωρίζει χώρο για την υποκειμενική βούληση και δράση.

Με το ίδιο πνεύμα αντιμετωπίζεται και η σχέση της πολιτικής με τον μύθο και το θέατρο: με φόντο την αθηναϊκή τραγωδία, ο Γουργουρής διατείνεται, εύστοχα κατά τη γνώμη μου, ότι όπως ο μύθος δεν αποτελεί ένα καταγωγικό κείμενο, αλλά μια ενεστώσα πραγματικότητα για την τραγωδία, έτσι και για τον κοινωνικό βίο συνιστά ένα ανατρεπτικό φαντασιακό αυτοετέρωσης, ένα δυναμικό σκηνικό αυτοδιερώτησης και αμφισβήτησης της καθεστηκυίας τάξης. Η έννοια της αυτοετέρωσης, που προέρχεται από τη σκέψη του Καστοριάδη, περιγράφει τελικά, κατ αντιστοιχία, πρέπει να πούμε, προς την πλατωνική «ετεροιότητα» (Παρμενίδης 160d και 164a) και την αριστοτελική «ετεροίωση» (Φυσικά 4.9.), τη δημιουργική δύναμη της φαντασίας, τη θεατρική διάσταση κάθε γνήσιας πολιτικής και κοινωνικής δράσης. Με τα λόγια του συγγραφέα: «Η πολιτική κοινότητα συντίθεται όχι μόνο μέσα στο θέατρο, αλλά και ως θέατρο· είναι θέατρο αυτό καθαυτό» (σ. 191). Ο Αριστοτέλης ήταν κατηγορηματικός όταν ισχυριζόταν ότι «ουδέποτε νοεί άνευ φαντάσματος η ψυχή» (Περί Ψυχής ΙΙ 7) και ο Γουργουρής έρχεται να προσδιορίσει αυτό το φάντασμα με όρους νεωτερικούς, δανεισμένους όχι τυχαία από το θέατρο. Το αριστοτελικό φάντασμα, (όπως και ο μύθος), δεν ελαύνεται από το παρελθόν, αλλά γεννιέται κάθε φορά που ένας ηθοποιός ανεβαίνει στη σκηνή της σκέψης και της πράξης, του λέγειν και του τεύχειν, κάθε φορά που μια κοινότητα ανθρώπων εκδηλώνει την ικανότητα (αλλά προδίδει και την ανάγκη της) να σκηνοθετεί τη ζωή της, να δραματοποιεί τις ιδέες, τις αξίες και τα προβλήματά της μέσα από τα σταυροδρόμια των μύθων της σε έναν ενεστώτα χρόνο.

Υπό το πρίσμα αυτό, το πόνημα του Γουργουρή μπορεί να θεωρηθεί μια εύγλωττη απάντηση στις μεταμοντέρνες εκείνες θεωρίες (λ.χ. του Hans-Thies Lehmann για το μεταδραματικό θέατρο), που διατείνονται ότι η σύγχρονη κοινωνία δεν μπορεί (ή δεν θέλει) πλέον να δραματοποιεί τα προβλήματά της.



ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΠΕΦΑΝΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/01/2007